Se republica chì unna neuva ediçion da traduçion sciortia pe-a primma vòtta in sce Cabirda 5/2020.
Introduçion a-a traduçion
Unn’espoxiçion dettaggiâ de l’euvia ch’a se presenta inte ste righe a s’attreuva con façilitæ in sce unna quantitæ stramesuâ de studdi e de vivagne da ciù despægia qualitæ e a va feua da l’intençion a-a reixe de ste pagine. Chì l’é giust’assæ arregordâ dötrei elementi e pöchi atri fæti, coscì che o lettô o l’agge ciæo i caratteri prinçipæ do testo.
La vida de Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades – segondo o titolo ch’o se leze inte primme ediçioin conosciue de sto scrito – o representa no solo un clascico drento da lettiatua spagnòlla, ma a-o mæximo tempo un ponto de referensa pe quella europea in areo, pe de raxoin che, in sciâ fin, en de bon ascciæî: se tratta de l’euvia che do XVI secolo a rompe co-e canonizzaçioin da lettiatua in vorgâ do tempo e do passou, tanto in ponto struttua comme da-a prospettiva di argomenti. Da unna parte, a stöia ch’a se conta a no l’à da vedde co-e tematiche da sacralitæ, de impreise eròiche ò de l’amô corteise, ma a l’intende depenze, squæxi con sencia brutalitæ, a condiçion de vitta de fasce ciù basse da popolaçion; da l’atra, o testo o no l’é conçevuo pe ëse presentou comme testo de lettiatua, sciben che inte verscioin stampæ se çerchià de mendâ sto fæto.
E stampe ciù antighe de l’euvia – pubricâ in forma anònima, con tutta probabilitæ pe favorî l’identificaçion de l’autô co-o protagonista da stöia – remontan a-o 1554 e son ligæ à quattro localitæ differente: Alcalá de Henares, Burgos e Medina de Campo, in Spagna, e Anversa, inte Sciandre à l’epoca sotta a coroña di Asburghi. A presensa de ste quattro ediçioin, dæte a-a luxe into mæximo anno e pe de ciù anche inte unna localitæ deçentrâ in comparaçion co-a penisoa iberica, a fa pensâ à l’existensa de unna primma ediçion spægâ un ò doî anni avanti, da quæ no emmo notiçia; e o mæximo fæto che do 1555 se dagghe a-e stampe unna Segunda parte de avventue do protagonista o mette assæ in luxe a fortuña do scrito.
O testo, presentou sotta forma de lettia à un correspondente ch’o domanda conto a-o scrivente de çerti fæti no ben dettaggiæ (o «caxo» ch’o se mensuña inte primme pagine e che fòscia o fa referensa a quello contou a-a fin do testo), o l’é ligou a-e desavventue do protagonista, un figgeu òrfano do poæ che à l’etæ d’eutt’anni o vëgne misso a-o servixo de un primmo patron, sott’a-o quæ o dovià imprende à dâse d’attorno pe fâ fronte a-e difficoltæ da vitta. O mæximo lenguaggio da preusa o deuvia voentea de forme piggiæ da-a lengua parlâ, comme esprescioin idiomatiche e proverbi, e o mostra de spesso unna veña de sarcasmo e d’ironia che, à seu vòtta, a l’é ligâ de spesso a-i zeughi de poule.
De tutti sti aspeti s’é çercou de tegnî conto inta traduçion zeneise de l’euvia. O registro o l’é stæto mantegnuo tanto inta çernia do lescico comme inta scintasci, sarvo quarche scistemmaçion da consecutio temporum à l’interno de un mæximo periodo (ma pe commun i cangi de tempo da narraçion, che ancon unna vòtta veuan rapresentâ, pe mæxima voentæ do scrittô, un registro «basso» e vixin a-a lengua parlâ, en stæti mantegnui). Pe quante o nomme do protagonista o dispoñe de un equivalente in zeneise, anche inta forma diminutiva («Lazzao», «Lazzæn»), m’é parsciuo assæximou mantegnî i nommi inta verscion d’origine, consciderou che za inte primme pagine se gh’attreuva quelli di genitoî do protagonista mæximo (Tomé González e Antona Pérez), che no l’é poscibile traspoñe in zeneise – e inte nisciunn’atra lengua – pe via da presensa do cognomme.
Unna çerta quantitæ d’elementi de lengua ò de esprescioin idiomatiche che s’attreuva into testo spagnòllo, che no an de correspondensa inta lengua moderna ò pe-i quæ no gh’é de equivalense dirette in zeneise, en stæti traduti pe mezo de çernie despæge. Quarche exempio di tanti o peu ëse a reisa de l’allocuçion tío, che o Lázaro o deuvia into parlâ co-i seu primmi doî patroin: m’é parsciuo giustificiou propoñe barba come poscibile equivalensa, dæto che sto mæximo termine o l’ea deuviou anche in Liguria comme forma de respetto. A traduçion de sobrino, incangio, che deuvia un di personaggi into parlâ co-o Lázaro e ch’a figua solo che unna vòtta, a l’é stæta tralasciâ, dæto che no me paiva che ghe poesse ëse unna forma equivalente in zeneise e che, d’atra parte, a no l’é neçessäia pe-a veicolaçion do scignificato.
Into caxo di fraseologismi, mensuño solo che a reisa de l’esprescion «mas a estotra puerta», ch’a s’attreuva into cavo terso («preguntan por el vecino, mas a estotra puerta») e ch’a repiggia o dito «mas a estotra puerta, que esa no se abre», pe segnallâ che i personaggi de quello passaggio an dovuo çercâ o protagonista inte unna casa differente da quella do seu patron, dæto che quest’urtima a l’ea serrâ. In zeneise existe l’esprescion idiomatica «attrovâ pòrta de legno», ch’a l’indica o fæto de no attrovâ in casa a persoña ch’a se çerca quande se ghe va à piccâ da-a pòrta. M’é parsciuo che st’esprescion, inte quello mæximo contesto, a poesse rende con boña effiçensa o scignificato e o registro da forma originâ: «domandan de notiçie in sciô patron à quell’atra pòrta, dæto che a primma, comme se ghe dixe, l’aivan attrovâ de legno». Da mæxima, s’é pensou che a traduçion ciù à chiffo pe-o sostantivo «coco» (a creatua imaginäia ch’a se nòmina pe mette poia a-i figgeu piccin), pròpio da lengua de l’infançia e ch’o vëgne prononçiou da-o fræ de legno do protagonista – ch’o l’à ascendense moresche – in relaçion a-o poæ, a fïse rapresentâ da-a locuçion «òmmo neigro», ch’a l’intende fâ referensa a-o cô da pelle de l’urtima persoña mensunâ.
De atre vòtte ò credduo neçessäio deuviâ de espliçitaçioin ò de parafraxi pe de açioin ò noçioin ligæ a-o periodo d’ambientaçion da narraçion ò a-a coltua stòrica spagnòlla. Pe fâ un exempio inte sto primmo senso, o lettô o porrieiva no savei che i «baxi» dæti da-o Lázaro a-e monæe ottegnue pe limöxima quand’o travaggia pe-o primmo patron no en fruto da fantaxia de l’autô, ma representavan uña de costummanse di mendicanti de l’epoca, comme l’é stæto ascciæio inte sta traduçion; pe-o segondo, se peu regordâ «crestien de rassa pua» comme traduçion de «cristianos viejos», ch’a fa referensa a-e gente ch’appartegnivan à de famigge crestiañe d’antiga generaçion (in oppoxiçion co-i mossulmoen ch’aivan abbrassou quella religion dòppo a conquista politica di seu vegi territöi da parte di regni catòlichi), ben che a seu comprenscion a l’é subordinâ a-a conoscensa di fenòmeni stòrichi e da soçietæ antiga da penisoa iberica. A-o conträio de caxi comme questi, s’é vosciuo mantegnî in spagnòllo quelle forme pe-e quæ no l’é stæto poscibile attrovâ unna traduçion convinçente in zeneise ò ch’en ligæ à di elementi concreti da coltua do tempo (comme i nommi de monæe, quande fan referensa à de quantitæ determinæ e de relevansa into contesto donde vëgnan mensunæ).
Tegnuo conto da presentaçion che se dà pe commun a-o testo, anche pe-a seu traduçion s’é vosciuo mantegnî a divixoin inte di «cavi» differenti (stæti azzonti, coscì comme o seu mæximo titolo, da-i primmi editoî do travaggio), ben che destoñan co-a conçeçion da struttua de l’euvia. Drento de parentexi quaddræ s’attreuva e porçioin de testo apòcrife pubricæ inta verscion de Alcalá de Henares.
Pròlogo de l’autô
Me pâ giusto che i fæti de gran relevansa, che o destin a l’à vosciuo tegnî lontan da-a conoscensa de gente, vëgnan portæ à l’attençion de ciù tante persoñe e no arrestan ascordæ pe delongo; magara quarchedun ch’o î leze o gh’attrovià quarcösa che ghe guste, e quarchedun atro ch’o no vorrià anâ into profondo di seu contegnui o se ghe demoià un pittin. À sto propòxito dixe o Plinio che «no gh’é di libbri che, pe grammi che seggian, n’aggian quarcösa de bon drento de lô», mascime pe-o fæto che i gusti no en tutti pægi: pe de cöse che çerti no tocchieivan manco, di atri se ghe perdan apreuvo. Coscì veddemmo che de cöse tegnue in scarsa conscideraçion da çerte gente en stimmæ da de atre; l’é pe questo che no besorrieiva cacciâ via ò lasciâ anâ ninte in perdiçion, s’a no l’é unna cösa ch’a meite pròpio do desprexo, ma a-o conträio saieiva da fâla conosce à tutti, tanto ciù s’a no compòrta di reiseghi, de mòddo che quarchedun o ghe pòsse tiâ feua quarcösa de bon. De no ëse coscì, saiæ ben pöche e gente che scrivieivan solo che pe liatre mæxime, da-o momento ch’o l’é un travaggio ch’o costa da fadiga; e de za ch’ô fan, gh’é cao vegnî compensæ. No con de palanche, ma co-o fæto che l’euvia che scrivan a segge conosciua e lezzua; e magara che se ne fasse bon parlo, se ghe n’é de raxon. À sto reguardo o Tullio o l’afferma che «l’önô o l’accresce e arte».
Chi l’é ch’o pensa che o sordatto in primma fia o segge quello co-o ciù tanto desprexo pe-a vitta? De seguo nisciun. O l’é sponciou à mettise a-o reisego da-o dexidëio de reconoscimento; e a mæxima cösa a vâ pe-e arte e pe-a sciensa. O teòlogo o predica assæ ben, e o l’à a-o cheu o sarvamento de anime; ma domandæghe un pö se ghe fa de mäprô quande ghe dixan «òh, mai bella predica che scià l’à fæto!». Incangio o sciô Pinco, ch’o l’à conduto unna battaggia de ciù gramme, o l’à regallou a camixa ch’o l’aiva indòsso a-o buffon da corte, ch’o l’à lödou pe comme o gh’à dæto de lansa: cös’o l’aviæ mai fæto se quella burla a fïse stæta veitæ?
E tutto into mondo o fonçioña à sta mainea. Coscì, mi confesso bello ciæo de no avei ciù capaçitæ che i mæ compaisen; ma de seguo no me rincrescià se ghe saià da gente che, into leze ste focciare scrite inte un stilo coscì sgreuzzo, a se demoià a-o manco un pittin de vedde comme un òmmo o pòsse vive inte coscì tante desgraçie, reiseghi e avverscitæ. Suprico a-a Vòstra Scignoria ch’a l’açette o pöveo servixo da-a man de chi faiæ de ciù, se e poscibilitæ ch’o l’à correspondessan a-o seu dexidëio. E dæto che a Vòstra Scignoria a veu che vëgnan misse in sciô papê e che o caxo o se conte, pe esteiso ch’o segge, m’é parsciuo ben comensâ no da-a meitæ, ma da-o prinçipio, coscì da dâ unn’idea da mæ persoña; anche pe fâ de mòddo che quelli ch’en nasciui inte unna condiçion de nobiltæ s’appensan un pittin in sce quante respetto se ghe deve, de za che quella mæxima condiçion a l’à comme fondamento solo che a boña sciòrte. An fæto assæ de ciù quelle gente che, ben che nasciue sotta à unna gramma stella, son arriescie à sarvâse co-a fòrsa e co-a voentæ.
Cavo I
O Lázaro o conta a seu vitta e de chi o l’é figgio
Primma de tutto scià l’à da savei che mi me ciammo Lázaro de Tormes, figgio de Tomé González e Antona Pérez, nasciui à Tejares, un paisin vixin à Salamanca; e ò visto a luxe drento do sciumme Tormes, da-o quæ ò piggiou o nomme. A cösa a l’é anæta coscì: mæ poæ, che o Segnô o ghe perdoñe, o travaggiava da moinâ in sce quelle rive, dond’o l’à maxinou pe chinz’anni. Unna seia mæ moæ, tanto ch’a m’aspëtava, a s’attrovava giusto da-o moin: tutt’assemme gh’é vegnuo da fâ e a m’à appartoio inte quello pòsto. Da sto fæto s’accapisce bello ciæo comme pòsso dî con boña raxon d’ëse nasciuo into sciumme.
Quand’ea un garsonin de eutt’anni an accaxonou mæ poæ de çerte ciappusseuie inti sacchi de gente che vegnivan à maxinâ da quelle bande; en vegnui à piggiâlo e, dæto ch’o l’à confessou quella corpa sensa denegâla, o l’à patio a condanna da giustiçia. Spero ch’o segge inta glöia do Segnô, de za che a-e gente de quella qualitæ o Vangëio o ghe dixe biæ. À quello tempo l’ea stæto arrecampou unn’armâ contra i möi: mæ poæ o gh’é anæto ascì, ma o s’attrovava confinou feua do paise in raxon do fæto ch’ò contou e o travaggiava comme muatê pe un cavaggeo ch’o l’à piggiou parte inte quella spediçion. Da bon servo, o l’à terminou a seu vitta insemme a-o patron.
À mæ moæ, vidoa, sensa maio ni proteçion, gh’é parsciuo savio mescciâse co-e gente daben, inta speransa de poei vegnî uña de liatre: coscì a l’é anæta à stâ in çittæ, dond’a l’à piggiou unna casetta sotta pixon. A s’é missa à fâ da mangiâ pe çerti studenti e à lavâ i vestî a-i stallê do commendatô da Magdalena: a l’à comensou à frequentâ i pòsti donde se ghe tegniva i cavalli e donde gh’ea o depòxito de vettue e di attressi. Lì a l’à conosciuo un òmmo co-i cavelli neigri e a pelle scua ch’o dava recatto a-e bestie. De vòtte o vegniva à casa da niatri e o se n’anava a-a mattin apreuvo; de atre, de giorno, o vegniva da-a pòrta, co-a scusa de voei accattâ de euve, e dapeu o l’intrava. A-o comenso o me metteiva poia e anscietæ, pe-o cô da pelle e da-a cea ch’o l’aiva; ma quand’ò visto che graçie à lê o mangiâ de mæ moæ o se fava ciù bon ò comensou à voeighe ben, perché o portava delongo do pan e di tòcchi de carne, e d’inverno de legne da poeise ascädâ.
Coscì l’é stæto che, con l’anâ avanti da frequentaçion e de vixite, mæ moæ a m’à fæto don de un moettin bello comme o sô, che fava sätâ in scê zenogge e ch’aggiuttava à ascädâ quand’o l’aiva freido. E m’arregòrdo che, unna vòtta che mæ poæ o möo o zugava insemme a-o figgettin, dæto che quello gardetto o veddeiva mi e mæ moæ co-a pelle gianca, e seu poæ no, da-a poia o l’ea corrio sciätou verso mæ moæ e o gh’à dito, co-o dio pontou: «Mamà, l’òmmo neigro!». Lê o l’à respòsto inte un scciuppon de rie: «T’ê un bello gondon, sæ!».
Mi, che ea za un figgeu grandetto, ò fæto caxo a-e poule do mæ fræin e me son dito drento de mi: «Quante gente ghe dev’ëse a-o mondo che scappan da-i atri perché no s’ammian liatre mæxime!».
A gramma sciòrte a l’à vosciuo che a relaçion co-o Zaide – che coscì o se ciammava l’òmmo – a l’arrivesse a-e oege do patron da casa. Fæto unna perquixiçion, l’é vegnuo feua che o möo o l’arröbava a meitæ de l’òrdio che ghe davan pe-e bestie, coscì comme brenno, legne, strigge e scösæ; in azzonta, o dava pe desperse coverte e valdrappe di cavalli ch’o se tegniva pe lê, e quand’o no l’aiva nint’atro da vende, a-i cavalli o ghe levava fiña i ciappoin: tutto pe aggiuttâ mæ moæ à tiâ sciù mæ fræ piccin.
No stemmose à mäveggiâ quande de cöse pæge intravëgnan con un cego ò con un fratte: un o l’arröba a-i pövei e l’atro d’inte casce do convento pe asciste e divöte ò quarchedun atro ch’o l’agge de beseugno. Quello pöveo scciavo de un òmmo o l’ea stæto sponciou à tanto da l’amô ch’o provava.
Gh’an dæto a corpa de quello ch’ò contou e de tante atre cöse. À mi m’an interrogou à son de menasse; figgeu comm’ea, pe-a poia ò respòsto à tutte e domande e ò contou tutto quello che saiva: fiña de çerti ciappoin da cavallo che mi mæximo aiva venduo à un ferrâ pe conto de mæ moæ.
À quello pöveo òmmo do mæ poiegno gh’an dæto co-a frusta e gh’an versou de l’euio in scê ferie; e mæ moæ a l’é stæta condannâ, in azzonta a-e çento scorriattæ che se dan pe commun, à no mette ciù pê inta casa do commendatô. Gh’é stæto proibio ascì ch’a fesse torna intrâ o pöveo Zaide in casa seu.
Pe no fâ che e cöse anessan ancon à pezo, a dònna a s’é sforsâ pe respettâ a sentensa. Pe schivâ reiseghi e lengue serpentiñe, a l’é anæta à servî quelli che a-i tempi stavan inta lucanda da Solana, donde tra mille difficoltæ a l’à tiou sciù mæ fræ piccin fin ch’o l’é stæto bon à camminâ, e mi fintanto che me son fæto un figgeu addescio, ch’o portava vin e candeie a-e gente che se fermavan inta lucanda e ch’o s’occupava de quante ghe vegnisse commandou.
Inte quello tempo l’ea vegnuo à allögiâ un òrbo. Inte l’opinion che fïse un figgeu de bon allevo, o l’à domandou à mæ moæ s’o poeiva tegnîme. Lê a me gh’à affiou, co-o contâghe ch’ea figgio de un òmmo daben, mòrto inta battaggia de isoe Gerbe pe-a defeisa da religion, e ch’a sperava into Segnô che da grande saiæ stæto bon comme lê; e dæto ch’ea sensa poæ, a s’é arreccomandâ ch’o me trattesse à mòddo e ch’o se piggesse cua de mi. Lê o gh’à asseguou ch’o l’aviæ fæto coscì e ch’o me piggiava con lê no comme servo, ma comme figgio. Coscì ò comensou à servî e à travaggiâ pe-o mæ neuvo e vegio patron.
Arrestæ pe dötrei giorni à Salamanca, quello mæ patron o l’à deçiso d’anâ via d’in çittæ apreuvo a-o pöco guägno ch’o l’aiva arrecampou. Quand’eimo in scî pissi de partî son anæto à trovâ mæ moæ; tutti doî co-i euggi pin de cento, a m’à dæto a benixon e a m’à dito: «Figgio mæ, sò che no te veddiò mai ciù. Seggi bon e che o Segnô o pòsse guiddâte in sciô cammin. T’ò allevou e misso sotta a proteçion de un òmmo bon; oua fatte önô». Dapeu son tornou da-o patron, ch’o l’ea apreuvo à aspëtâme.
Feua da Salamanca, semmo arrivæ da un ponte a-o comenso do quæ gh’ea a scoltua de unna bestia ch’a s’assumeggiava à un töo. L’òrbo o m’à commandou che gh’anesse da vixin e o m’à dito: «Lázaro, avvexiña l’oegia à sto töo: ti ghe sentiæ drento do gran sciato».
Mi ò fæto comm’o me diva, de za che me confiava inte seu poule. Ma comme ò arrembou a testa contra a pria, l’òmmo o m’à asbrivou unna magnâ in sciô coppusso e o m’à fæto piggiâ unna succâ contra quello diascoa de un töo mai tanto fòrte che o dô o m’é duou pe ciù de trei giorni. Dapeu o m’à dito: «Bellinon che no t’ê atro! Ammia ben d’imprende che o servo de l’òrbo o l’à da saveine uña ciù che o diao». E o l’é scciuppou à rie apreuvo a-a seu mæxima burla.
Inte quello momento m’é parsciuo d’addesciâme da l’ingenuitæ da figgeu inta quæ aiva visciuo fin à aloa. Me son dito drento de mi: «Sto chì o l’à raxon. Saià megio tegnî i euggi ben averti: oua son solo e beseugna ch’imprende à arrangiâmela».
Se semmo missi in sciô cammin e inte pöchi giorni o m’à mostrou a lengua zerba ch’a se deuviava da quelle bande. Comm’o m’à visto de bon inzegno, o s’é recillou ben ben o m’à fæto: «Mi no pòsso dâte de l’öo ò de l’argento, ma conseggi pe vive te ne daiò pe coscì». E beseugna che digghe che quell’òmmo o m’à regallou a vitta dòppo o Segnô: ben ch’o l’ea òrbo, o m’à averto i euggi e o m’à mostrou comme s’à da stâ a-o mondo.
Me fa piaxei contâ a-a Scignoria Vòstra sti fæti de quand’ea figgeu, coscì da mostrâghe quante virtù ghe segge into tiâse sciù quande s’é in sciô fondo, e quante viçio into lasciâse cazze quande se xeua erto.
Pe tornâ à quello bonòmmo de l’òrbo e anâ avanti co-a stöia, scià l’à da savei che, da che o Segnô o l’à creou o mondo, no gh’é stæto persoña ciù asperta e precacciña che lê. Into seu travaggio o l’ea un lô: o saiva à memöia ciù de çento oraçioin, ch’o reçitava con unna voxe bassa, piña de ton ma paxa, tanto da fâ recioccâ a gexa dond’o pregava. A-o momento de l’oraçion, a cea umia e da divöto a ghe dava l’imprescion de unna persoña piña de virtù; e inte quelli momenti o lasciava da parte gesti ò squassi co-a bocca e co-i euggi, a-o conträio de quante fa çerti atri.
A-o de feua de questo, o l’aiva mi no sò quante atri mòddi e mainee pe fâ de palanche. O diva de conosce de oraçioin pe tutte e qualitæ de gente e de beseugni: pe-e dònne che no arriescivan à mette a-o mondo, pe quelle derê à fâ e pe quelle desdicciæ inta seu relaçion, de mòddo che i maii ghe voessan ben; o fava fiña de previxoin a-e donne in gravidansa, co-o dîghe se a creatua a l’ea un gardetto ò unna figgettiña. In ponto meixiña, o zuava che o Galeno o no l’aiva manco a meitæ de seu conoscense in scî denti, in sce cöse s’à da fâ quande se ghe sente ammancâ o cheu e in scî mâ de dònne. Pe finî, no gh’ea un ch’o diva de patî de quarcösa a-o quæ lê o no ghe respondesse: «Fæ questo, fæ quell’atro, cuggei st’erba chì, piggiæ quella reixe là».
Coscì tutti ghe davan a mente; mascime e dònne, che se creddeivan tutto quello ch’o ghe diva. À sto mòddo o l’arriesciva à ammuggiâse di gren dinæ: o guägnava ciù lê inte un meise che çento òrbi into gio de un anno.
Ma a Vòstra Scignoria a l’à da savei ascì che, ben ch’o guägnesse coscì tanto, no m’ea mai capitou de vedde un òmmo pigoggioso e meschin comme quello: à mi o me lasciava moî da-a famme, de za ch’o no me dava da mangiâ manco a meitæ de quant’aiva de beseugno. Diggo davei: de no ëse stæto bon à dâme d’attorno co-a mæ aspertixe, saieiva mòrto da-a famme çento vòtte. Ma ben ch’o l’ea furbo e attento, mi ô marmellava coscì tanto e de spesso ch’arriesciva delongo, ò a-o manco o ciù de vòtte, à piggiâme pe mi a parte ciù grande e ciù boña. À sto fin ghe fava di schersci do diao: ne conto oua quarchedun, ben che no tutti son anæti a-o mæ favô.
Lê o tegniva o pan e tutti i seu ben inte un fangòtto de panno serrou con un anello de færo, lucchetto e ciave; e o ô manezzava con unna vigilansa e unna sospettoxitæ che no gh’ea barba d’òmmo ch’a gh’aviæ posciuo arröbâ unna fregoggia de sott’a-o naso. Mi me piggiava solo quello pöco ch’o me dava e che fava scentâ inte doî boccoin. Dòppo ch’o l’aiva serrou o lucchetto, o se recillava into pensceo che mi fïse apreuvo à de atre cöse; pe contra, da unna parte da cuxitua, che mi de spesso desfava e dapeu cuxiva torna, me piggiava quello che m’ea ciù cao: no de fregogge, ma di belli tòcchi de pan, do lardo e da luganega. Coscì çercava delongo o momento giusto, no pe saçiâ unna coæ passaggea, ma pe levâme d’indòsso a brasca che quell’òrbo meschin o me fava patî.
Tutto quello che poeiva xattâghe e röbâghe ô cangiava inte de monæe da meze blancas. Quande gh’incarregavan de oraçioin e pe pagâlo ghe davan unna monæa da unna blanca intrega, fava coscì: dæto che lê o no ghe veddeiva, comme quell’atra persoña a fava o gesto d’ammanuâghe a monæa, mi â piggiava, m’â portava fin à in bocca pe dâghe un baxo – coscì comme se fa tra i mendicanti – e â scangiava con unn’atra monæa da meza blanca che tegniva preparâ in sciâ lengua. À sto mòddo, pe quant’o porzesse spedio a man pe piggiâse a paga, lê o l’arrestava co-a meitæ de quante gh’aivan lasciou. Quell’òrbo dapeu o s’allamentava con mi, perché o se dava conto à l’attasto che no se trattava de unna blanca intrega, e o me diva: «Comme diascoa a l’é poscibile che da quande t’ê con mi no me dan atro che de meze blancas, e incangio primma m’arretrovava delongo inte moen unna monæa intrega e un maravedí? T’ê ti che ti pòrti mâ!».
E ancon, o l’ascurtiva e oraçioin e o se fermava a-a meitæ, perché o m’aiva commandou che ghe tiesse do mantello se quello ch’o l’aiva da pagâ o fava pe anâsene. Mi gh’obediva e lê dapeu o sbraggiava torna: «Sciâ veuan che digghe st’oraçion chì o quest’atra?».
Quande mangiavimo o tegniva delongo in sciâ töa unn’amoa de vin. Mi, co-a mascima lestixe, m’â piggiava, ghe dava un pâ de baxi in scilençio e â metteiva torna donde l’aiva attrovâ. Ma con sto trucchetto no ò posciuo anâ guæi avanti, perché da-e goæ che gh’arrestava o s’ea dæto conto do vin ch’o l’ea scentou e, da quello momento, o se tegniva l’amoa bella streita inte moen. Ma no gh’ea de calamitte che s’attraivan fra de lô comme mi arriesciva à portâ o vin verso a mæ persoña, graçie à unna longa cannetta de seiga che deuviava apòsta pe quello lou: l’infiava inta bocca de l’amoa e, tanto che tiava sciù o vin, lasciava quell’atro a-o sciuto. Ma quello desgraçiou o l’ea furbo comme tutto, e se vedde ch’o m’à sentio: coscì, de mòddo ch’o poesse beive sensa reisego, no solo o l’à comensou à mettise l’amoa tramezo a-e gambe, ma o â tegniva fiña tappâ con unna man.
Ma mi m’ea avviou a-o vin e aiva unna coæ matta de beivine; dæto che da cannetta no me ne poeiva fâ ciù ninte, m’é vegnuo l’idea de fâ un pertusetto inte l’amoa, che tegniva tappou con unna balletta de çeia. Quande l’ea l’oa de mangiâ, fava mostra d’avei freido e me metteiva tramezo a-e gambe do pöveo òrbo pe ascädâme con quello pöco lumme ch’aivimo inta stançia. Co-o cado, quello tocchettin de çeia o se deslenguava e o vin o comensava à anâme zu inta bocca comme un rianetto, e mi me metteiva lì sotta de mòddo che no ne cazzesse in tæra manco unna stissa.
Quande quello pöviettin o fava pe beive, o l’attrovava l’amoa bella veua. O se sciätava, o sbraggiava, o mandava a-o diao amoa e vin sensa poei spiegâse a raxon de quello fæto.
«Barba, no vorriei miga dî che ve l’ò bevuo mi», ghe diva. «Ghe tegnî delongo a man in çimma!»
Ma lê o l’à vosciuo regiâ quell’amoa mai tanto che, in sciâ fin, o l’à trovou o pertuso e o s’é dæto conto da burla; con tutto, o l’à fæto mostra de ninte.
O giorno apreuvo me son assettou lì sotta comme fava delongo e ò comensou à tettâ da l’amoa, sensa savei che quell’òrbo maleito o saiva do trucco e ch’o m’aiva inandiou unna bella ganciaia. Tanto che me piggiava quelle goæ coscì doçe, co-i euggi mexi serræ pe gustâme ciù ben quello licô, o l’à capio che l’ea arrivou l’oa da vendetta. Coscì, tiou sciù co-e doe moen quell’amoa coscì doçe e coscì amaa, o me l’à asbrivâ in sciâ bocca con tutta a fòrsa ch’o l’aiva, de mòddo che a-o pöveo Lázaro, ch’o no s’aspëtava ninte do genere, e che ansci comme e atre vòtte o se gödiva a bevanda perso inti seu penscëi, m’é parsciuo davei che me fïse deruou adòsso o çê con tutte e stelle de l’universo.
Quella bottettiña a l’é stæta mai tanto fòrte ch’a m’à imbarlugou fin à ch’ò perso i sensci, e coscì tremenda che no solo i tòcchi de l’amoa se me son acciantæ inta faccia, co-o provocâme de ferie chì e là, ma che se m’é fiña rotto i denti, che da aloa n’ò mai ciù avuo fin a-a giornâ d’ancheu. Da quello momento ò vosciuo mâ à quell’òrbo do sacranon, e ben che dapeu o m’à cuou, me son addæto che quello castigo o gh’é gustou assæ. O m’à lavou co-o vin e ferie ch’o m’aiva provocou co-i tòcchi de l’amoa; e con un fattoriso in scê lerfe o me diva de frase comme «ben, Lázaro, cöse te ne pâ? a mæxima cösa ch’a t’à caxonou do danno, oua a te mega», in azzonta à de atre sciortie che à mi m’é gustou racca.
Quande me son un pö repiggiou da-e bòtte e da-i negroin, ò vosciuo desbarassâme de quello grammo òrbo, dæto che s’o m’avesse ammanuou ancon quarche corpo de quelli o se saieiva liberou lê de mi; con tutto, no ò vosciuo fâlo tutt’assemme, ma into momento ch’o me saiæ parsciuo ciù bon. Ascì ben ch’aviæ vosciuo ascordâ l’agrua e o venin che provava pe lê e perdonâghe a bòtta ch’o m’aiva dæto, no poeiva restâ indifferente a-o fæto che da aloa o me mätrattava delongo e o ciù ch’o poeiva, co-o dâme de bòtte e di sberlendoin sensa raxon e co-o tiâme i cavelli. E se quarchedun o ghe domandava percöse o me trattava mai tanto mâ, o tiava feua a stöia de l’amoa e o ghe diva: «Sto figgeu o ve pâ tanto innoçente? Ammiæ un pö se o diao o l’aviæ mai inandiou un tio comme quello ch’o m’à zugou sto chì».
E gente ch’ô stavan à sentî se favan o patri e ghe replicavan: «No diei miga davei? Chi l’aviæ mai pensou che un zoenottin comme lê o fïse bon de tanta grammiçia!». E quand’o ghe contava de comm’a l’ea anæta à finî a stöia, se favan do gran rie e ghe divan «dæghe, dæghe, che o Segnô o ve compensià!», e lê o no fava atro che dâghe a mente.
Mi ô portava delongo, e apòsta, pe-i cammin ciù grammi, pe provocâghe o ciù tanto danno che poeiva. Se gh’ea de prie, gh’ô fava camminâ in çimma; se gh’ea da bratta, ch’o l’anesse pe dond’a l’ea ciù fonda. Ben che à quello mòddo me metteiva à l’açimento anche mi, me saiæ fæto cavâ un euggio ben voentea pe poei cavâne doî à chi no n’aiva manc’un. E quello in cangio o me dava in sciô coppusso co-a ponta do bacco, fintanto ch’o m’é vegnuo tutto peou e pin de bòrli. Ben che mi zuava che no ô fava con cattivëia, ma perché no attrovava de stræ ciù boñe da percorrî, quella pelle gramma a no me creddeiva, da tanto asperta e furba ch’a l’ea.
De mòddo che a Vòstra Scignoria a sacce fin à dond’o l’arrivava l’inzegno de quell’òrbo, ghe contiò un fæto fra i tanti tra quelli che m’é intravegnuo insemme à lê, donde me pâ ch’o l’agge dæto boña mostra da seu aspertixe. Avuo lasciou Salamanca, o l’à vosciuo vegnî à Toledo, dond’o diva che e gente ean ciù ricche, ben che no guæi portæ à fâ da limöxina; o se confiava in sce quello proverbio pe-o quæ «más da el duro que el desnudo». Ghe semmo arrivæ co-o passâ pe-i megio pòsti: dond’o vegniva trattou e pagou ben, se fermavimo; sedonca, dòppo trei giorni desfavimo o nio.
L’é successo che, stæti arrivæ a-o tempo da vendegna inte un pòsto ciammou Almorox, un de quelli villen o gh’à dæto pe limöxina un rappo d’uga. Dæto che l’uga, pe-o fæto d’ëse stæta missa inti cavagni, a l’ea vegnua nissa, e che pe de ciù à quello tempo a l’ea za ben ben meuia, o rappo o se ghe desfava inte moen, e de mettilo into fangòtto o saiæ vegnuo pöcassæ mosto. Aloa o l’à vosciuo ch’ô mangescimo insemme; anche pe contentâme un pittin, dæto che quello giorno de bòtte o me n’aiva dæto assæ. Se semmo assettæ in sce un terrapin e o m’à dito: «Oua veuggio compî un bello gesto inti teu confronti. Tutti doî mangiemo da sto rappo d’uga e se piggiemo ciaschedun a mæxima porçion. Faiemo coscì: ti ti piggiæ unna graña, e mi unn’atra. Se ti m’assegui che no ti ne piggi ciù che uña pe vòtta, mi faiò o mæximo fin à che no aviemo finio, e coscì nisciun di doî o l’arrestià ingannou».
Fæto o patto, emmo comensou. Ma za a-o segondo turno, quell’aspeo sordo o l’à cangiou d’opinion e o l’à comensou à despeigollâ l’uga à doe grañe pe vòtta, inta convinçion che mi fïse apreuvo à fâ o mæximo pe imbroggiâlo. Comme gh’ò visto, no me son contentou de fâ mi ascì comme lê, ma ò pensou ben de passâghe avanti; me piggiava doe, træ grañe pe vòtta e m’ê mangiava ciù spedio che poeiva. Stæto finio l’uga, l’òrbo o l’é arrestou un pittin co-o rappusso inte moen e dapeu o l’à dito: «Lázaro, ti m’æ ingannou. Zuiæ in sciâ croxe do Segnô che t’æ mangiou l’uga à træ grañe pe vòtta». «No l’é vea», gh’ò respòsto mi; «comm’a l’é che gh’ei sto sospetto?». E quell’òrbo, ch’o l’ea asperto comme tutto, o l’à replicou: «Ti ô sæ de donde ghe veddo? Da-o fæto che mi m’ò mangiou l’uga à doe grañe pe vòtta e ti no t’æ manco sillou». [À quello ponto no ò ciù dæto respòsta.
Unn’atra vòtta, tanto ch’eimo à Escalona e camminavimo sotta à di pòrteghi, o patron o l’à dæto co-a testa contra à de còrde e à de atre cöse fæte co-o spago che gh’ea appeiso sotta a-a butega de un caigâ. O l’à tiou sciù e moen pe tastâle e o m’à dito: «Anemmo via, che sto mangiâ o te nega sensa manco che t’aggi da mettilo in bocca». Mi, che no m’ea addæto de ninte, ò tiou sciù i euggi, e dæto ch’ò visto solo che de còrde e de çente, che de seguo a l’é röba ch’a no se mangia, gh’ò domandou: «Barba, cöse voei dî?». «Taxi», o m’à dito lê; «se t’ê furbo comme me pâ che ti seggi, ti ô capiæ ti mæximo».
Coscì semmo anæti avanti co-o cammin sotta a-o mæximo pòrtego e semmo arrivæ da unna lucanda; in sciâ miagia vixin a-a pòrta gh’ea unna gran quantitæ de còrni donde i muatê ghe ligava e bestie. E tanto ch’o çercava à l’attasto se quella a l’ea a lucanda donde a-o mëzogiorno o reçitava a coscì dita oraçion da segregâ, o l’à piggiou un de quelli còrni e con un gran sospio o l’à dito: «Mai gramma cösa che t’ê! Quante gente vorrieivan mettite in sciâ testa di atri e quante pöche vorrieivan aveite liatre, e ancon de meno sentî o teu nomme!». À quelle poule, gh’ò domandou: «Barba, ma cöse sei apreuvo à dî?». «Særa a bocca» o m’à respòsto lê; «ti veddiæ che un giorno sto cöso o te mandià disnæ e çeñe pe traverso». «Mi de seguo no ghe daggo de morsciæ, donca ch’o pòsse anâme pe traverso no ghe peu ëse ninte». «A l’é coscì comme te diggo» o m’à fæto lê. «Se ti campiæ tanto ch’abbasta, ti ghe veddiæ ti mæximo.»
Coscì semmo anæti avanti fin a-a pòrta da lucanda, donde vorriæ che no fïscimo arrivæ mai, dæto quello che dapeu me saiæ accapitou lì drento. O patron o pregava pe-e propietäie de lucande e de buteghe, pe-e venditoe de torron, pe-e sciarbelle e atre dònne da mæxima qualitæ: oraçioin reçitæ pe un òmmo no ghe n’ò squæxi mai sentio dî.] Coscì ò riso tra de mi, e ben che ea ancon un figgettin ò nottou a discreta aspertixe de quell’òrbo.
Ma pe no ëse prolisso renonçio à contâ tante cöse che m’é intravegnuo con quello mæ primmo patron, ben ch’en tutte graçiose. Veuggio contâne giusto ancon unn’urtima, e dapeu serrâ l’argomento.
Eimo ancon inte Escalona, a çittæ do conte do mæximo nomme, drento de unna lucanda. O patron o m’à dæto un tòcco de luganega da ascädâghe; dæto che lê o s’ea za mangiou un tòcco de pan co-a grascia coâ da quella mæxima säçissa, o l’à tiou un maravedí d’inta borsa e o m’à commandou d’anâ a-a banco à piggiâghe do vin. Inte quello momento o diao o m’à misso davanti a-i euggi l’occaxon che, comme se ghe dixe, a rende l’òmmo laddro. Davanti a-o feugo gh’ea unna ravettiña beslonga e za un pittin marsa: de seguo l’aivan lasciâ lì perché a no se poeiva deuviâ pe coxinâ. E dæto che inte quello momento gh’eimo solo che mi e lê, e che l’ödô de quella mäveggiosa säçissa o m’aiva fæto vegnî unna gran famme (e do resto saiva ben che o profummo a saieiva stæta l’unica cösa che me saiæ toccou de quello mangiâ), sensa stâ à pensâ à cöse m’aviæ posciuo succede, ò misso da parte tutti i temoî pe satisfâ quella coæ. Tanto che l’òrbo o tiava feua e palanche d’inta borsa, ò levou a säçissa de sprescion d’in sciô spiddo e a-o seu pòsto gh’ò misso a rava ch’ò dito. O patron o m’à dæto i dinæ pe-o vin, o l’à piggiou o spiddo inte moen e o l’à comensou à fâlo giâ in sciô feugo, inta convinçion de cheuxe quello ch’o s’ea lasciou scappâ pe-a mancansa d’attençion.
Anæto à pe-o vin, no gh’ò misso guæi à fâ scentâ a säçissa, e quande son tornou ò trovou quello pöveo òrbo ch’o strenzeiva a rava – da quæ o no s’ea ancon dæto conto, de za ch’o no l’aiva ancon toccâ co-e moen – tramezo à doe fette de pan. Comm’o s’é misso o panetto inta bocca e o gh’à dæto unna morsciâ, inta convinçion ch’o gh’aviæ destaccou un bello tòcco de luganega, o l’é arrestou schinfiou da quello schinfio de unna rava. Coscì o l’é sätou sciù pin de raggia e o l’à dito: «Lazarillo, cös’a l’é sta röba?».
«Meschin de mi!», gh’ò respòsto. «Oua vorriësci ch’agge a corpa fiña de questo? Voî mæximo m’ei mandou à piggiâve do vin! A dev’ëse unna burla ch’o v’à fæto quarchedun chì in gio.»
«No, no», o l’à dito lê. «Mi no ò mollou o spiddo d’inte moen. A no peu ëse.»
Mi ò zuou e zuou ancon che no aiva da fâ con quella sostituçion, ma o m’é servio à pöco: ninte poeiva scappâ a l’astuçia de quell’òrbo do diao. O s’é tiou sciù, o m’à piggiou pe-a testa e o l’à comensou à ödoâme. Dæto che da-o bon annasto ch’o l’aiva penso ch’o m’agge sentio o sciou, pe asseguâse da veitæ, neigro da-a raggia, o m’à abberrou co-e moen, o m’à spalancou a bocca e o gh’à cacciou drento quello seu naso longo e affiou. A fotta ch’o l’aiva in còrpo pâ ch’a ghe l’avesse allonghio de un parmo, e o m’é arrivou co-a ponta fin à zu into cannoezzo. A poia che me son attrovou, o fæto che a luganega ancon a no se m’ea appösâ do tutto drento do steumago e mascime l’effetto de quello naso coscì longo inta goa, che ciù un pö o m’annegava, an fæto che quello mangiâ coscì bon o tornesse inderê a-o propietäio. Coscì, primma che l’òrbo o poesse tiâ feua a canappia da dond’o l’aiva infricciâ, o steumago o se m’é inversou mai tanto da fâme sciortî d’inta bocca, a-o mæximo tempo, tanto o naso do patron comme i tòcchi de quella luganega mägiasciâ.
Bello Segnô cao, comm’aviæ vosciuo attrovâme sottotæra inte quello momento, perché mòrto za ô l’ea! A raggia de l’òrbo a l’é stæta coscì furiosa che, se no fïse arrivou de gente, penso ch’o no m’aviæ lasciou vivo. Me gh’an tiou feua d’inte ciöte, che strenzeivan quelli pöchi cavelli che ancon aiva in sciâ testa, e son arrestou co-a cea sgranfignâ e o còllo despellou tanto derê comme da-a parte da goa. E a l’ea a goa che ciù che tutto o resto a se meitava tanto castigo, perché tutte e desdicce che m’ea accapitou ean dovue a-a seu ingordixe.
Quell’òrbo maleito o contava e mæ bricconaie à tutte e gente che s’avvexinavan, oua, torna e unn’atra vòtta ancon: primma quella de l’amoa, dapeu quella do rappo d’uga, e oua st’urtima ch’ò contou. I scciuppoin de rie ean coscì erti che a gente ch’a passava pe-a strâ a l’intrava apòsta pe gödîse o spettacolo; e o contava quelli fæti coscì ben e con tanta pascion che, ben ch’ea pin de bòrli e co-o cento inti euggi, me paiva squæxi de fâghe tòrto de no mettime à rie anche mi. Inte quelli momenti m’é parsciuo d’ëse un codardo e me mandava a-o diao à mi mæximo pe no aveilo lasciou sensa naso, de za che pe arrancâghelo me ghe saiæ vosciuo ben pöco e che meitæ do travaggio a l’ea za bella che fæta. Solo d’astrenze i denti o saiæ arrestou à casa, e dæto ch’o l’appartegniva à quella pelle da secche, fòscia o mæ steumago o se l’aviæ tegnuo ciù voentea de comm’o l’aiva fæto con quella säçissa; e de no vegnî a-a luxe ni l’un e ni l’atra, aviæ posciuo schivâme a missa a-o landon. Magara o Segnô o l’avesse vosciuo coscì: a-o de feua de quello fæto, diæ che o mæ destin o no saieiva cangiou.
A propietäia da lucanda e quelli ch’ean lì n’an fæto fâ torna a paxe, e à mi m’an lavou a faccia e o còllo co-o vin ch’aiva portou à l’òrbo perché o s’ô bevesse. Anche lì quello malemmo o no perdeiva l’occaxon pe sciortî con de burle: «Gh’é da dî che, into gio de un anno, se fa anâ ciù vin pe lavâ sto figgeu de quante mi ne beive inte doî. Beseugna a-o manco reconosce, Lázaro, che ti devi a vitta ciù a-o vin che à teu poæ: lê o t’à misso a-o mondo unna vòtta solo, ma o vin o te gh’à mantegnuo pe mille e ancon de ciù». E dapeu o se metteiva à contâ de tutte e vòtte ch’o m’aiva despellou e sgranfignou a cea, e de quante vin o l’aiva dovuo consummâ pe dâghe recatto.
«Mi te diggo», o fava ancon, «che se into mondo gh’é un òmmo ch’o faià fortuña co-o vin, quello t’ê ti». E gente che me lavavan scciuppavan à rie comme matte, tanto che mi tiava zu de giastemme. Ma a previxon de l’òrbo a l’à avuo do fondamento, e da aloa m’é vegnuo in cheu de spesso quell’òmmo, che sensa dubio o l’aiva o don da profeçia. Me rincresce de tutto quello che gh’ò combinou, ben ch’o s’ô meitava, consciderou che quello ch’o m’aiva dito quello giorno o saiæ vegnuo realtæ, comme a Vòstra Scignoria a lezià ciù avanti.
Dæto tutto questo e e gramme burle che quell’òrbo o me fava, ò piggiou a deçixon de lasciâlo. Se za primma me gh’ea appensou e n’aiva unna çerta coæ, dòppo quello tio no ò ciù avuo de dubbi.
O giorno apreuvo semmo sciortii d’in çittæ pe anâ à ciammâ a limöxina. A neutte primma l’aiva ciuvuo ben ben; e dæto che quello giorno ascì ciuveiva, pe no bagnâse tutti doî o pregava sotta à di pòrteghi. Ma quande s’é fæto scuo, dæto che l’ægua a no finiva de cazze, o m’à dito: «Lázaro, chì ceuve ancon, e ciù se fa scuo, ciù l’ægua a ven fòrte. Tornemmo a-a lucanda pe tempo».
Pe anâghe aivimo da passâ pe un rianetto che con tutta quell’ægua o s’ea assæ impio. Coscì gh’ò dito: «Barba, o riâ oua o l’é gròsso; se voei, mi pòsso çercâ o ponto donde poemmo passâ sensa bagnâse, perché ghe n’é un donde o letto o vëgne ciù streito e porriemo abbaccâlo da unna parte à l’atra». Dæto ch’a ghe paiva unna conscideraçion assæximâ, o m’à dito: «T’æ o çervello bon, e pe questo te veuggio ben. Pòrtime là donde o riâ o l’é ciù streito; oua l’é inverno e l’ægua a no fa ben, e ancon ciù pöco stâ co-i pê bagnæ».
Mi, ch’ò pensou ch’o fïse o momento bon pe realizzâ o mæ propòxito, l’ò portou via de sotta a-i pòrteghi pe anâ driti verso unna colònna de pria ch’a s’attrovava in sciâ ciassa e ch’a fava d’arrembo à çerte de case che gh’ea lì. Gh’ò dito: «Barba, sto chì o l’é o passo ciù streito che gh’é chì da-o riâ».
Dæto che ciuveiva à derno e quello o se bagnava, pe de ciù co-a sprescia de mettise à l’assosto da l’ægua ch’a ne deruava adòsso, e mascime perché o Segnô o ghe deve avei inorbio i sensci (de seguo pe permettime de vendicâme in sce de lê), o s’é fiou de mi e o m’à dito: «Mettime ben davanti, e sata ti pe-o primmo».
Mi ô poxiçioño de fronte a-a colònna, daggo un sato e me metto derê comme chi l’aspeta a carrega de un töo, e ghe diggo: «Sciù, sätæ o ciù fòrte che poei, coscì da arrivâ da sta parte do sciumme».
No aiva ancon squæxi manco finio de dîlo quande o pöveo òrbo o fa un passo inderê pe sätâ ciù in longo, o l’accheugge tutta a fòrsa ch’o l’à e o piggia l’affion comme un becco. Coscì o l’à dæto co-a sciscia contra a colònna, ch’a l’à rimbombou comme se lê ascì a fïse stæta unna gran succa veua; dapeu o l’é cheito inderê mezo mòrto e co-a testa fracassâ.
«Ma comme, ei sentio l’ödô da säçissa e no quello da colònna? Annaixæ un pö ciù ben!»
L’ò lasciou co-o mâ de gente ch’a l’accorriva pe aggiuttâlo e me son diretto comme o scento verso e pòrte da çittæ; primma che a neutte a fïse cheita ea za arrivou into paise de Torrijos. No ò ciù sacciuo ninte de quello che o Segnô o l’à fæto de lê, ni m’ò piggiou a breiga de saveilo.
Cavo II
Comme o Lázaro o l’é anæto a-o servixo de un præve e cöse gh’é intravegnuo insemme à lê
Dæto che inte quello pòsto no me sentiva a-o seguo, o giorno apreuvo son anæto inte un paise che ciamman Maqueda. Lì i mæ peccoei m’an fæto intoppâ un præve che, quande gh’ò ciammou a limöxina, o m’à domandou s’ea bon de servî messa. Mi gh’ò dito de scì, e a l’ea a veitæ: pe quant’o me trattesse mâ, quello peccatô de un òrbo o m’aiva mostrou mille cöse boñe, compreiso quella. Coscì o præve o m’à piggiou à servixo con lê; ma son cheito da-a poela inte braxe, perché se l’òrbo o l’ea taccagno e streito comme o gallo, à fronte de quell’atro o l’ea un Lusciandro Magno. No diggo atro se no che tutta a meschinitæ do mondo a s’attrovava conçentrâ drento de lê; no sò s’o gh’ea nasciuo insemme o se ghe l’aivan dæta co-o vestî da cego quand’o l’aiva piggiou i voti.
Sto præve o l’aiva unna vegia casciabanca ch’o l’avvardava con unna ciave, che à seu vòtta o tegniva ligâ a-o vestî con un frexetto. Quande o pan de offerte o l’arrivava da-a gexa, lê o ô cacciava lì drento e o serrava torna a casciabanca. E inte tutta a casa no gh’ea un bello ninte da mangiâ, ninte de quelle cöse che s’attreuva pe commun inte abitaçioin da gente: quarche tòcco de lardo appeiso a-a cappa do camin, un pittin de formaggio in sce quarche cian ò inta credensa, ò quarche cavagnetto con di tòcchi de pan avansou. Mi creddo che, ben che no avesse posciuo mettighe man, a-o manco a vista de quarchedun de quelli mangiæ a saieiva stæta assæ pe consolâme. Gh’ea solo che unna resta de çioule, serrâ inte unna stançietta inta parte ciù erta da casa. À mi me ne toccava unna reçion ògni quattro giorni; e quande ghe domandava a ciave pe anâla à piggiâ, se gh’ea quarchedun lì con lê, o se metteiva a man inte unna stacca ch’a l’arrestava drento do vestî, o â desligava da-o frexetto cian cianin e o m’â dava con ste poule: «Piggia e pòrtimela inderê tòsto che t’æ fæto, e ammia de tegnî à fren a goa». Comme se quella ciave a l’avesse averto a pòrta de tutte e confittue de Valensa, mentre inte quella stançia, comm’ò dito, no gh’ea atro che quelle çioule do sacranon appeise à un aguo; e o ghe tegniva mai tanto o conto apreuvo che, se pe desgraçia me fïse vegnuo inte l’idea de piggiâne uña de ciù che quelle da mæ reçion, o me l’aviæ fæta pagâ caa. Pe dîla a-e curte, moiva da-a famme.
Ma se con mi o l’aiva coscì pöca caitæ, pe lê o ne deuviava ben ben de ciù. O seu pasto, tanto a-o disnâ comme a-a çeña, o correspondeiva à çinque blancas de carne. A l’é vea ch’o scompartiva o bròddo con mi, ma da carne, manco à parlâne; o me dava solo che un pittin de pan, ch’o no l’ea manco a meitæ de quante me serviva pe campâ.
A-o sabbo da quelle bande gh’é l’andio de mangiâ da testa de monton, coscì o m’à mandou à cattâne uña ch’a costava trei maravedís. O â coxinava e o se mangiava i euggi, a lengua, a parte derê a-a testa, e çervelle e a carne in gio a-e ganasce, mentre à mi o me dava solo che i òsci rosiggiæ. E o me diva: «Piggia e mangia a creppapansa, che o mondo o l’é o teu. T’æ a fortuña de poei vive megio che un pappa». «E ti pòscito moî sensa sacramenti!», ghe replicava drento de mi.
Dòppo træ settemañe che stava con lê m’ea fæto mai tanto stiggio che no m’arrezzeiva in pê da-a famme, e se o Segnô e a mæ aspertixe no m’avessan tiou feua da quella scituaçion saiæ finio de seguo sotta à l’erbixella. De fâghe quarche cavalliña no gh’ea mainea, dæto che inte quella casa no gh’ea ninte da poei mettighe e moen in çimma; e anche ben ch’a fïse stæta coscì, à sto segondo patron no aviæ posciuo levâghe a vista comm’aiva fæto con quell’atro; che o Segnô o l’agge inta glöia, s’o l’é arriescio à sciortî vivo da quella gran succâ che gh’ò fæto piggiâ. Ben ch’o l’ea furbo, aiva posciuo imbroggiâlo perché o no ghe veddeiva; ma quell’atro o l’arriesciva à trapassâ co-a vista fiña e miage. A-o momento de offerte, no gh’ea unna palanca ch’a finisse into cavagno che lê o no registrava; o tegniva un euggio in sciâ gente e l’atro à mi in scê moen, e i euggi ghe ballavan inte casce comme se fïsan stæti d’argento vivo.
O tegniva o conto de tutti i dinæ che ghe davan; e quande e offerte ean finie, o m’allevava o cavagno d’inte moen pe pösâlo in sce l’artâ. Inte tutto o tempo ch’ò visciuo con lê no son stæto bon de xattâghe un citto; ò fòscia doviæ dî into tempo che con lê son squæxi mòrto. No ò manco mai posciuo portâghe quarche palanca de vin, perché quello pöco ch’o l’arrivava da-e offerte o l’anava drito inta casciabanca e o s’ô fava duâ pe tutta a settemaña. E pe mascarâ quella gran meschinitæ ch’o l’aiva, o me diva: «Ammia, zoenottin, i òmmi de gexa an da mangiâ e beive con moderaçion; e l’é pe questo che mi no desandio comme fa çerte atre gente». Ma quella brumma a saiva ben ch’a mentiva, perché quande e palanche gh’ê metteiva i atri, inte confraternite e dòppo avei çelebrou quarche mortöio, o mangiava comme un luddro e o beveiva comme unna terrassa.
De za che parlemmo de mortöi, che o Segnô o me perdoñe, ma no ò mai vosciuo tanto mâ a-a continuaçion de l’existensa de l’òmmo in sce sta tæra comme inte quelle occaxoin, donde poeivimo impîse e ganasce fin à scciuppâ. Sperava, ansci, pregava o Segnô che tutti i giorni o fesse destende quarchedun in sce un canto. Quande anavimo à dâ l’onçion a-i mouti, e mascime l’urtima, quande o præve o domandava a-i presenti de zonsise in oraçion, mi de seguo no me fava scappâ o momento: pregava o Segnô con tutto o cheu e tutta l’anima no che fïse fæto a seu voentæ, comme se ghe dixe, ma ch’o se piggesse quello meschinetto con lê. Quande quarchedun de sti chì o l’arriesciva à campâ, che o Segnô o l’agge pietæ!, mi ô mandava mille vòtte a-o diao, e à quello ch’o moiva ghe reçitava mille benixoin. Inte tutto o tempo che son stæto lì, saieiva à dî squæxi sëi meixi, l’é mòrto solo che vinti persoñe. Creddo che quelle gente ê agge ammassæ pròpio mi, into senso ch’an lasciou sto mondo perché son mi che l’ò domandou a-o Segnô; e penso che lê, quand’o m’à visto moî coscì da-a famme, o ê agge destrigæ pe fâme vive à mi. Ma à quello che me succedeiva inte tutti i atri giorni no gh’attrovava de remedio; se quande gh’ea d’assotterrâ quarchedun mi viveiva, i giorni che nisciun o moiva pativa ancon de ciù a famme che me toccava fâ inte quella casa, dæto che m’ea avviou à l’abbondansa de quelle occaxoin. Coscì no gh’ea mòddo d’attrovâ da paxe se no inta mòrte, che comme pe-i atri, dexidiava de vòtte anche pe mi; ma a no l’arrivava mai, ben che m’â portava delongo into cheu.
Ò pensou tante vòtte d’abbandonâ quello patron coscì meschin, ma no ô fava pe doe raxoin. Pe primma cösa perché no m’affiava de mæ gambe, che pe-o fæto de no mangiâ ean mòlle comme tutto; e dapeu, pensava e me diva: «Fin à sto momento ò avuo doî patroin. O primmo o me fava moî da-a famme, e dòppo aveilo lasciou ò incontrou st’atro chì, co-o quæ m’attreuvo za con un pê inta fòssa. S’accianto sto chì ascì e n’intoppo ancon un atro, cöse me porrià mai succede, se no moî do tutto?».
Coscì no m’incallava à mesciâ un dio, perché m’ea convinto che, into caxo conträio, saiæ anæto zu pe di scæn ancon ciù basci; e de chinâ ancon un pö, nisciun into mondo o l’aviæ ciù sentio o nomme de Lázaro.
Inte quella affliçion – che o Segnô o â pòsse tegnî lontaña da-i boin crestien – e sensa savei cöse fâ, dæto che me paiva che e cöse avieivan posciuo anâ solo che pezo, un bello giorno che quello pigoggioso do mæ patron o l’ea feua de casa l’é vegnuo pe caxo à piccâ da-a pòrta un cädiâ, che pe conto mæ o l’ea un angeo mandou da-o mæximo Segnô. O m’à domandou s’aiva de cöse da dâghe recatto.
«Mi pe-o primmo aviæ beseugno d’aggiutto, e se fïsci bon de dâmelo a no saiæ cösa da pöco» ò dito co-a voxe bassa, sensa ch’o poesse sentîme. Ma dæto ch’o no l’ea quello o tempo pe perdise apreuvo à de focciare, gh’ò dito, inluminou da-o Spirito Santo: «Barba, ò perso a ciave de sta casciabanca e ò poia che o patron o me dagghe de scorriattæ pe puniçion. Aggei paçiensa, ammiæ se gh’ei derê quarcösa che pòsse vegnî ben pe arvîla, e ve compensiò». Coscì quell’angeo sotta forma de cädiâ o l’à comensou à provâ, unna apreuvo à l’atra, e ciave ch’o tegniva ligæ inte unna resta, e mi l’ò aggiuttou co-e mæ pövee oraçioin. Quande no ghe sperava ciù, ò visto inta casciabanca a cea do Segnô sotta forma de poen; stæta averta e finio o travaggio, gh’ò dito: «Dinæ da poei pagâve no n’ò, ma piggiæ de chì o compenso ch’o ve corresponde».
Lê o s’à çernuo a micca ch’a ghe paiva ciù boña, e dòppo aveime dæto a ciave o se n’é anæto tutto contento, co-o lasciâme à mi quello ch’arrestava. Ma inte quello momento ò vosciuo tegnî e moen affrenæ, de mòddo che nisciun o s’accorzesse de ninte e perché me paiva che o fæto de saveime propietäio de tanto bon o m’avesse levou tutt’assemme a famme d’indòsso. Quande quello meschin do patron o l’é tornou, o Segnô o l’à vosciuo ch’o no se desse conto de l’òbolo che l’angeo o s’aiva piggiou pe lê.
O giorno apreuvo, quande o præve o l’é torna feua de casa, arvo quello mæ pareiso fæto de pan, me ne piggio unna micca inte moen, m’â metto tramezo a-i denti e inte doî segondi t’â fasso scentâ, sensa ascordâme de serrâ torna a casciabanca. Tutto pin d’allegria, comenso à passâ a spassoia pe-a casa, convinto, inte quello momento e con quello remedio, d’avei attrovou a soluçion pe-a mæ triste vitta. Coscì son arrestou satisfæto quello giorno e quello dòppo ancon, ma a sciòrte a no l’à vosciuo che quello sollevo o duesse pe tanto. A-o terso giorno ò perso træ vitte pe-a poia quand’ò visto o tiçio ch’o me fava moî da-a famme apreuvo à contâ quelli poen, feua d’oräio e doggiou in sciâ casciapanca, tanto ch’o se î regiava oua e oua torna da pe-e moen. Mi fava mostra de ninte, e pregava drento de mi: «San Zane, allevighe a vista!».
Dòppo avei passou di giorni intreghi à fâ di carcoli, o m’à dito: «Se no savesse che sta cascia a l’é segua, pensiæ fiña squæxi che me gh’an piggiou di poen. À tutti i mòddi, à partî d’ancheu veuggio tegnî ben o conto, coscì allevemmo da mezo i sospetti: arresta neuve poen intreghi ciù un tòcco». «Che o Segnô o te piggesse neuve vòtte», gh’ò dito drento de mi.
M’é parsciuo che con quelle poule o m’affreccesse o cheu comme l’arma de un cacciou, e o steumago, ch’o l’ea za accostummou a-a neuva dieta, o m’à comensou à boggî pe-a famme. Comm’o l’é torna sciortio de casa, arvo a casciabanca pe consolâme e comme veddo o pan, comenso à ammiâlo in adoraçion, sensa incallâme à piggiâne. Ò contou quante ghe n’ea, pe vedde se magara quello desgraçiou o l’avesse fæto aro, ma ò dovuo reconosce che i carcoli ean ciù giusti de quello che me saieiva stæto cao. O ciù ch’ò posciuo fâ o l’é stæto de dâghe mille baxi e, co-a ciù tanta delicatessa che poeiva, de taggiâ unna fettiña sottî comme tutto a-a micca za insa. Con quella porçion piccinetta ò passou a giornâ, ch’a no l’é stæta coscì allegra comme quella primma.
Ma dæto che a famme a cresceiva, mascime perché o steumago o se m’ea avviou a-o pan de quelli dötrei giorni passæ, moiva da-o straçio; no fava nint’atro che arvî e serrâ a casciabanca pe contemplâ a cea do Segnô, comme ghe dixe i figgeu. Ma o mæximo Segnô, ch’o s’é dæto conto da mæ scituaçion e ch’o l’aggiutta e gente in difficoltæ, o m’à misso in cheu un remedio ch’o l’aviæ posciuo bastâ pe mettime à sarvo. Ò pensou fra de mi: «Sta cascia a l’é vegia, grande e rotta inte çerte parte, ben che solo da di pertuxi piccinetti. Se porriæ pensâ che i danni do pan seggian provocæ da di ratti che intran pe de lì. Tiâlo feua intrego no convegnieiva, perché quello desgraçiou o se daieiva conto da mancansa. De st’atra verscion, incangio, o se ne porrieiva stâ».
Coscì comenso à desfregoggiâ dötrei de quelli poen in sce quarche tovaggia de pöco conto ch’a s’attrovava lì in gio; dapeu ò mangiou e fregogge comme se fïsan stæte de ciappellette, e son arrestou abastansa satisfæto. Quande o patron o l’é tornou à casa e o l’à averto a casciabanca, o s’é dæto conto de quello che l’ea successo e o no l’à avuo de dubbi in sciô fæto che se trattesse de ratti, dæto che mi pe-o primmo m’ea premuou de lasciâ tutto comme se o danno o fïse stæto provocou da quelle bestie. O s’é misso à ammiâ ben tutta a casciabanca e o l’à visto quelli pertuxi pe donde o sospettava che i ratti fïsan intræ; dapeu o m’à ciammou e o m’à dito: «Lárazo, vëgni à vedde che desastro l’é successo staneutte a-o nòstro pan!». Mi ò çercou de mostrâme mäveggiou e gh’ò domandou s’o l’aiva quarche idea in sce comm’o l’ea posciuo intravegnî. «E cöse t’eu che segge stæto!» o m’à replicou lê; «de seguo di ratti, che sacchezzan delongo tutto quello che peuan!».
Dapeu se semmo missi à mangiâ, e o Segnô o l’à vosciuo che anche lì a m’anesse ben; o patron o m’à dæto ciù pan che o sòlito, perché o l’aiva rascciou con un cotello tutto quello ch’o creddeiva stæto toccou da-i rodetoî e o me diva: «Ti mangia tranquillo, che i ratti en de bestie nette».
Coscì quello giorno, con l’azzonta do travaggio ch’ò fæto co-e moen (ò co-e onge, pe dîghe ciù ben), emmo finio de mangiâ, ben che à mi m’é parsciuo de no avei manco comensou. Dapeu m’ò piggiou un atro resato quand’ò visto o patron ch’o l’anava tutto lesto à tiâ feua di agui da-e miage e in çerchia de quarche töa picciña pe tappâ e serrâ con di ciöi tutti i pertuxi de quella vegia casciabanca.
«Bello Segnô coscì cao!», ò pensou mi, «à quante misëie, sfortuñe e degraçie emmo da fâ fronte niatri che semmo vegnui a-o mondo, e quante pöco dua i piaxei da nòstra pövea vitta! E mi che pensava d’avei attrovou un quarche remedio à l’indigensa che me tocca patî, e che me sentiva coscì allegro e contento! Ma a desdiccia ch’a no me dà de paxe a l’à vosciuo o conträio, co-o fâ vegnî ancon ciù addescio sto degraçiou de patron e co-o dâghe ancon ciù attençion de quella che za o l’aiva de seu. E dî che e persoñe de cheu ciù meschin pe-o ciù ghe n’an ben assæ! Oua, co-i pertuxi da cascia tappæ, se særa ascì a pòrta da mæ consolaçion e s’arve quella de mæ peñe.»
Coscì m’allamentava, dementre che o carpentê, ch’o travaggiava de cheu, o finiva d’acciantâ agui e töe e o diva: «Oua, cäi i mæ ratti, ve conven che desniæ, perché inte sta casa ei ciù pöco da rosiggiâ».
Stæto sciortio lê, vaggo à ammiâ o travaggio e veddo che inte quella casciabanca vegia e mäpiggiâ o no l’à lasciou manco un pertusetto da fâghe intrâ un moscin. Arvo a cascia con quella ciave ch’a no me serve ciù à ninte, sensa a speransa ch’a me pòsse ëse ancon de unna quarche utilitæ, e veddo quelli dötrei poen insi, che o patron o creddeiva stæti toccæ da-i ratti. Me n’ò piggiou un tocchetto piccinetto comme unn’ongia de dio co-o fâ attençion à toccâli solo che un pittin, comme se fïse stæto o ciù bravo di spadassin. Dæto che o beseugno o l’é o ciù gran meistro de vitta, m’appensava delongo, giorno e neutte, in sce comme poeiva mantegnîme vivo into mondo; e inte tutti sti pövei remeddi penso che a luxe da raxon segge stæto a famme, de za che se dixe ch’a l’avvisca l’inzegno, e che a saçietæ – che mi de seguo no conosceiva – a pròvoca o conträio.
Unna neutte che incangio de dormî me ne stava inte sti penscëi, co-o domandâme comme poeiva deuviâ a casciabanca pe-o mæ avvantaggio, m’ò dæto conto che o patron o dormiva, de za ch’o ronfava e o mandava de gren sciusciæ d’äia feua da-a bocca. Son stæto sciù bello queto e, dæto che che durante o giorno aiva organizzou tutto, piggio un vegio cotello ch’aiva lasciou donde saiva ch’aviæ posciuo torna attrovâlo e vaggo da quella pövea cascia; dòppo avei çercou o ponto dond’a l’ea ciù mäpiggiâ, ò comensou à rompîla con quell’arma, ch’ò deuviou comme unna trivella. E dæto che a casciabanca, za scernia e camoâ, a no se tegniva squæxi ciù in pê da l’etæ, dòppo un pittin son riescio à cavâghe un gròsso beuggio inte un di scianchi. Coscì fæto, arvo cian cianin quella cascia scancasciâ e, dòppo avei çercou à l’attasto, ò piggiou do pan za inso e gh’ò fæto quello mæximo lou ch’ò za contou. Consolou un pittin da quello pöco ch’aiva posciuo mettime sott’a-i denti, ò serrou a casciabanca e son tornou in sciô paggiasso, donde son arriescio à pösâme e à piggiâ un pittin de seunno. Defæti, pe-o sòlito dormiva mâ, e dava a corpa a-o fæto d’avei o steumago veuo; e a raxon a no peu ëse stæta che quella, perché à quello tempo à levâme o seunno no l’ea de seguo e preoccupaçioin do re de Fransa.
O giorno apreuvo, quand’o patron o l’à visto i danni a-o pan e a-a casciabanca, o l’à comensou à piggiâsela co-i ratti, e o diva: «Ma comm’a l’é poscibile? Fin oua no aiva mai sentio che ghe fïse de quelle bestie inte sta casa!». E o l’aiva raxon; se inte tutto o regno gh’ea unna casa ch’a l’aiva a fortuña de no avei di ratti in gio, a l’ea a nòstra, perché donde no gh’é ninte da mangiâ, di ratti de seguo no se n’attreuva. Coscì o comensa torna à çercâ di agui e de töe, de mòddo da tappâ quelli pertuxi. Arrivou a neutte e l’oa de dormî, mi ea torna pronto co-o mæ armamentäio, e i pertuxi che lê o tappava de giorno, mi î arviva torna de neutte. Tutti doî gh’emmo dæto con tanto impegno che de seguo l’é de lì ch’o l’é nasciuo o dito pe-o quæ «quande se særa unna pòrta, s’arve un barcon». In sciâ fin paiva squæxi che fïscimo apreuvo à travaggiâ à scarso derê a-a teia de Penelope: quello che lê o tesceiva de giorno, mi ô desfava de neutte. Into gio de pöco emmo reduto quella pövea despensa inte unna condiçion che, à voeila ciammâ co-o seu nomme, ciufito che «casciabanca» aviæ besugnou dîghe «vegia arcadia di tempi anæti», pe tutti quelli tappolli che gh’ea stæto fæto à son de ciöi e stacchette.
Visto che i remeddi ch’o l’attrovava no ghe servivan à ninte, o patron o l’a fæto sto raxonamento: «Sta casciabanca a l’é mai tanto mäpiggiâ e l’à do legno coscì mòllo e vegio che no gh’é mainea de defendila da-i ratti. D’anâ avanti coscì, a ne lascià do tutto; e quello che l’é ancon pezo, aviò da spende trei ò quattro reales quand’a no l’arrezià ciù pe ninte. L’unico remedio che me vëgne ancon in cheu, dæto che tutti i atri no an dæto fruto, o l’é de mettighe drento un rattaieu contra quelle bestie desgraçiæ».
Coscì o se n’à fæto prestâ un, ch’o l’à misso inta cascia insemme à unna scòrsa de formaggio poxiçionâ vixin a-a mòrscia. À dî a veitæ, quello o l’ea pe mi un bell’aggiutto, perché ben che no aiva beseugno de contorno pe mettime coæ de mangiâ, me fava piaxei poei contâ in sce quelle dötræ scòrse che tiava feua d’into rattaieu, sensa mancâ pe questo de rosiggiâ o pan.
Quand’o veddeiva o pan intaggiou e o formaggio scentou, sensa che o ratto ch’o se î mangiava o l’arrestesse drento de l’inzegno, o vegniva matto e o domandava a-i vexin comm’a l’ea poscibile che i ratti mangessan a lesca sensa vegnî piggiæ, de za che a-a mattin o l’attrovava a mòrscia do rattaieu delongo serrâ. I vexin convegnivan in sciô fæto che no poeiva ëse i ratti à fâ quello danno, perché a-o manco unna vòtta un de liatri o l’aviæ dovuo arrestâghe acciappou. Coscì uña de quelle gente a l’à dito a-o cego: «M’arregòrdo che unna vòtta aivi attrovou in casa unna biscia: de seguo a dev’ëse lê ch’a ve ven à sacchezzâ. Dæto ch’a l’é longa, a l’arriësce à piggiâ a lesca do rattaieu con façilitæ; e anche ben che a mòrscia a se gh’arve adòsso, scicomme a no ghe piggia tutto o còrpo a l’arriësce à sciortîne feua».
Tutti se son attrovæ d’accòrdio con quell’ipòtexi, che comme conseguensa a l’à sciätou ben ben o patron. À partî da quello momento o no l’à ciù dormio tranquillo manco pe unna neutte: comm’o sentiva unna camoa ch’a rosiggiava un pittin de legno, o se creddeiva ch’a fïse a biscia ch’a çercava d’intrâ inta casciabanca. Coscì o se tiava sciù e, con un gròsso bacco ch’o tegniva vixin à l’oegê da quand’o l’aiva parlou co-i vexin, o comensava à piccâ in sciâ cascia comme un matto, inta convinçion ch’o l’aviæ misso poia a-a bestia.
Con tutto quello ramadan o l’addesciava i vexin, e à mi o no me lasciava dormî. O vegniva da mi e o sciätava o saccon donde dormiva, perché o creddeiva ch’a se me vegnisse à infiâ into paggiasso ò drento di vestî: gh’aivan contou che quelle bestie de neutte çercan o cado e s’avvexiñan a-i pòsti donde gh’é de persoñe, che van coscì à reisego de vegnî addentæ. Mi e ciù vòtte fava mostra de dormî, e a-a mattin apreuvo quell’òmmo o me diva: «Staneutte no t’æ sentio ninte? Ò çercou a biscia e creddo ch’a vagghe into teu letto, perché quand’an freido se mettan à çercâ di pòsti da poeise ascädâ». «Ben, speremmo ch’a no m’addente», ghe replicava mi; «perché a me mette unna poia becca».
Coscì a-a neutte o l’arrestava coscì tanto in pê che, in mæ veitæ, a biscia – ò o biscio, pe dîghe ciù ben – a no l’aiva o cheu de tiâse sciù pe anâ da-a casciabanca à çercâ da mangiâ; ma de giorno, tanto che o patron o l’ea in gexa ò in gio pe-o paise, m’allevava a coæ co-o mette man a-o seu contegnuo. Quand’o l’arrivava à casa e o veddeiva che no gh’ea mainea d’attrovâ do remedio à quello desastro, o passava e neutte in giandon pe-a casa comme un tremmelleuio.
Mi me temmeiva che, con tutte quelle mesue, o finisse pe descrovî a ciave ch’avvardava sotta a-o paggiasso; coscì m’é parsciuo ciù seguo che de neutte m’â tegnisse inta bocca. Perché za quande viveiva con l’òrbo deuviava a bocca comme unna borsa, e aiva impreiso à tegnîghe drento fiña dozze ò chinze maravedís, tutti inte de monæe da meza blanca, sensa che me dessan fastidio into mangiâ; sedonca no aviæ posciuo tegnîme manco unna blanca che quell’òrbo maleito o no l’avieiva attrovou, dæto ch’o me remesciava delongo inte cuxitue di vestî ò donde gh’ea sarçio. Coscì, comm’ò dito, me metteiva tutte e neutte a ciave inta bocca, e dormiva sensa a temmansa che quello strion de un patron o â poesse attrovâ; ma quande e desgraçie an da vegnî, no gh’é de prevençioin che servan.
O mæ destin o l’à vosciuo – ò, pe dîghe ciù ben, l’à vosciuo i mæ peccoei – che unna neutte a ciave a me segge finia inta bocca, che de seguo aiva da tegnî averta, inte unna poxiçion pe-a quæ l’äia che mandava feua tanto che dormiva a ghe sciortiva pe-a parte veua, ò sæ pe-a canna; e a mæ desdiccia a l’à trammou che scigoesse mai tanto fòrte da fâme sentî da quello sciätou do patron. O s’é credduo che quello son o fïse o sciuscio da biscia; e de seguo o l’aiva da assumeggiâseghe.
Coscì o l’é stæto sciù a-a sordoña co-o bacco inte moen e, anæto à l’attasto, o l’é arrivou da mi sensa fâ do fô, de mòddo che a biscia a no ô sentisse. Comm’o l’é stæto vixin, o l’à pensou che a bestia a s’attrovesse into paggiasso dond’ea accoegou e ch’a ghe fïse vegnua in çerchia de cado. Dòppo avei tiou sciù ben quello bacco, inta convinçion che a biscia a fïse lì de sotta e ch’o l’avieiva posciua ammassâ con un corpo ben dæto, con tutta a fòrsa ch’o l’aiva o m’à descarregou unna bòtta mai tanto fòrte da lasciâme sensa conoscensa e co-a testa tutta fracassâ.
Dapeu o m’à contou che, quand’o s’é dæto conto ch’o m’aiva dæto à mi, de za che m’allamentava pe quello corpo coscì fòrte, o se m’é avvexinou, o m’à ciammou à gran voxe e o l’à çercou de fâme repiggiâ i sensci. Comm’o m’à toccou, o l’à visto tutto o sangue ch’ea derê à perde: solo lì o s’é accòrto do fòrte ch’o m’aiva piccou e o l’é corso spedio in çerchia de un lumme. Arrivou con unna lampa, o l’à visto che m’allamentava ancon e ch’aiva unna ciave inta bocca – quella ciave che no aiva lasciou mai scappâ – co-a meitæ ch’a sporzeiva in de feua, coscì comm’aiva da tegnîla quande ghe sciusciava drento tanto che dormiva.
L’ammassabisce, pin de sorpreisa, o m’à levou a ciave d’in bocca, o gh’à dæto unn’uggiâ e o l’à visto che i denti ean pægi de quella ch’o l’aiva lê. Coscì o l’é anæto à provâla, e inte quello momento o l’à avuo a preuva de quant’o l’ea successo fin à lì. Quello cacciou meschin o l’avià dito de seguo: «In sciâ fin ò attrovou o ratto e a biscia che me davan do fî da tòrse tanto che se mangiavan e mæ provixoin». De quello ch’o l’é successo inti trei giorni apreuvo no diò ninte, perché î ò passæ inta pansa da baleña; tutto quello ch’ò scrito l’ò sentio dî a-o mæ patron – ch’o contava a stöia con tanto de dettaggi à tutti quelli che vegnivan da niatri – dòppo avei repiggiou i sensci. Passou trei giorni, ò piggiou torna conoscensa e me son attrovou desteiso in sciô paggiasso co-a testa tutta impastâ, piña d’inguenti e de cremme. Ancon abbarlugou, gh’ò vosciuo domandâ: «Cöse l’é successo?».
Quello præve, grammo comme a pesta, o m’à respòsto: «Ò solo che acciappou quelli ratti e quelle bisce che tanto m’an fæto pennezzâ». Me son ammiou e, quande m’ò visto coscì märeduto, ò sospettou quello ch’aiva da avei passou.
Inte quello momento intra unna vegia mëgoña con di vexin, che comensan à levâme e binde d’in sciâ testa e à dâme recatto a-e ferie. Se son sciallæ d’attrovâme torna addescio e an dito: «Oua ch’o l’à repiggiou i sensci, speremmo che o Segnô o veugge ch’a segge unna cösa da ninte».
Lì an torna comensou à contâ e mæ desgraçie; ma tanto che liatri ghe rieivan apreuvo, mi ghe cianzeiva. Con tutto, m’an dæto da mangiâ, dæto ch’ea mezo mòrto da-a famme, ma no m’an manco levou a meitæ de quella ch’aiva. Coscì, pittin à pittin, dòppo chinze giorni ò posciuo torna mettime in pê – lontan da-o reisego, ma no da-a bäziña – e pöcassæ in sanitæ.
O giorno apreuvo ch’ò posciuo tiâme sciù d’in sciô paggiasso, o patron o m’à piggiou pe-a man, o m’à sponciou feua da-a pòrta e, quand’ea za in sciâ strâ, o m’à dito: «Lázaro, da ancheu in avanti no t’appartëgni ciù à mi, ma à ti mæximo. Çerchite un neuvo patron e che o Segnô o t’aggiutte; no veuggio che un servo coscì diligente o l’arreste in mæ compagnia. De seguo, primma de mi ti peu avei servio solo che un òrbo». E dòppo aveise fæto o patri comme s’avesse avuo o demònio in còrpo, o l’intra torna in casa e o særa a pòrta.
Cavo III
Comme o Lázaro o l’é anæto a-o servixo de un scuddê e cöse gh’é intravegnuo insemme à lê
Coscì me son visto costreito à fâme do cheu e à attrovâ a fòrsa pe anâ avanti. Con l’aggiutto de persoñe daben son arriescio à arrivâ inte quella famosa çittæ de Toledo, donde graçie a-o Segnô de lì à chinze giorni se m’é sanou e ferie. Quande stava mâ me davan delongo quarcösa de limöxina, ma stæto tornou in sanitæ tutti me divan: «T’ê un gandollo e un pellandron. Ammia ben de çercâte un patron da servî». «E dond’o saià mai», me diva drento de mi, «se o Segnô o no ô crea oua mæximo da-o ninte, coscì comm’o l’à creou o mondo?».
Tanto ch’anava da unna pòrta à l’atra sensa attrovâ di remeddi, perché à quello ponto a caitæ a se n’ea bella che anæta in çê, o Segnô o m’à fæto intoppâ un scuddê ch’o passaggiava vestio elegante, ben pëtenou e con un portamento pin de dignitæ. Se semmo ammiæ l’un con l’atro e o m’à domandou: «Zoenòtto, ti çerchi patron?». Mi gh’ò respòsto de scì. «Aloa vëgni con mi», o m’à replicou. «Dæto che o Segnô o t’à fæto o favô d’incontrâme, se vedde che ancheu t’æ reçitou quarche boña oraçion.»
Ghe son anæto apreuvo, co-o dî mille graçie à l’Onnipotente pe quelle poule e perché, da-i vestî e da-o portamento ch’o l’aiva, me paiva che quell’òmmo o fesse giusto a-o mæ caxo.
L’ea de mattin quande ò conosciuo sto mæ terso patron, ch’o m’à portou con lê pe gran parte da çittæ. Passavimo pe-e ciasse donde se vendeiva o pan e de atre provixoin, e mi pensava – ansci, sperava – ch’o m’aviæ carregou de quarcheduña de quelle cöse, dæto che l’ea giusto l’oa che e gente pe commun fan a speisa; ma lê o passava davanti à buteghe e banchetti co-o passo lesto, sensa dâ a mente à quante se gh’attrovava d’in gio. «Magara chì no gh’é ninte ch’o ghe piaxe», ò pensou, «e ghe saià ciù cao anâ à accattâ da quarch’atra parte».
Coscì emmo camminou fin à unz’oe. À quello ponto o l’é introu inta cattedrale, con mi delongo apreuvo à lê, e l’ò visto stâ à sentî a messa e i atri servixi da religion comme un veo divöto, fintanto che tutto o l’é finio e e gente se ne son anæte. Dapeu semmo sciortii d’in gexa e, torna co-o passo spedio, emmo comensou à anâ zu pe unna strâ. Mi me sentiva a persoña ciù contenta do mondo into vedde che no s’aivimo piggiou a breiga de çercâ da mangiâ; ò pensou che o mæ neuvo patron o l’accattesse à l’ingròsso e che o disnâ o l’aiva da ëse za bello pronto, pròpio comm’a l’ea inti mæ dexidëi e beseugni.
Quande o releuio o l’à cioccou un bòtto, se semmo affermæ davanti à unna casa. Tiou sciù unna parte do mantello in sciâ manciña, o mæ neuvo patron o l’à estræto unna ciave d’inta manega, o l’à averto a pòrta e semmo intræ. A casa a l’aiva unn’intrâ scua e luvega da mette poia, ben che drento gh’ea un patio piccinetto e de stançie deçente.
Stæti arrivæ in casa, lê o s’é allevou o mantello e, dòppo ch’o m’à domandou s’aiva e moen nette, l’ò aggiuttou à scrollâlo e à cegâlo; dapeu o l’à sciusciou in sce unna banca ch’a l’ea lì e o ghe l’à misso in çimma. Fæto questo, o se gh’é assettou e o l’à comensou à domandâme con gran quantitæ de dettaggi de donde ne vegniva e comm’ea arrivou inte quella çittæ. In mæ veitæ, a cösa a l’anava ciù in longo de quante me saieiva stæto cao, perché me paiva che fïse ciù l’oa de mette töa e d’ammenestrâ che de perdise inte tanti discorsci. Con tutto, ò çercou de contentâlo; gh’o contou de mi, co-o dîghe e megio böxie ch’ò posciuo; gh’ò parlou de mæ qualitæ e ò fæto scilençio in scê mæ corpe, dæto che inte quell’occaxon no me paiva che poessan vegnî guæi à taggio.
Terminou a nòstra ciarla, o patron o se n’arrestava ancon lì assettou, e ò capio ch’o l’ea un brutto segno: l’ea tòsto doe oe e paiva ch’o no l’avesse ciù coæ de mangiâ de quella ch’o peu avei un mòrto. Pe de ciù ò fæto caxo che a pòrta a l’ea serrâ co-a ciave, e che tanto da-o cian de d’ato comme da basso no se sentiva xoâ unna mosca. Tutto quello in sciô quæ aiva posciuo pösâ i euggi inte quella casa l’ea e miage, sensa che ghe fïse carreghe, scabelli, banche, töe ò fiña unna çerta cascia, comme quella ch’aiva ben conosciuo inta mæ esperiensa passâ. Insomma, a paiva unna casa apperlenguâ.
À un çerto ponto, l’òmmo o m’à domandou: «Zoenòtto, ti t’æ mangiou?».
«No, sciô patron», gh’ò replicou; «no l’ea ancon eutt’oe quande v’ò incontrou pe-a strâ».
«Ben che l’ea fito, mi aiva za fæto colaçion, e quande mangio quarcösa coscì, te diggo za che no tocco ciù ninte fin a-a seia» o m’à respòsto lê. «Donca ammia d’arrangiâte comme ti peu, che dapeu faiemo çeña.»
Scià l’à da creddime se ghe conto che quande gh’ò sentio dî coscì gh’é mancou pöco che cazzesse in tæra sensa conoscensa; no tanto pe-a famme, ma pe-o dâme conto che a sciòrte a m’ea davei conträia inte ògni cösa. Inte quello momento m’é vegnuo in cheu tutto quello ch’aiva passou e ò torna cento e mæ sfortuñe; m’é tornou a-a memöia e reflescioin de quande voeiva abbandonâ o præve, inta convinçion che, ben ch’o l’ea pigoggioso e meschin, de seguo no aviæ incontrou unna persoña pezo che lê. Pe dîla ciù curta, ò cento a mæ pövea vitta passâ e a mòrte ch’a se me fava delongo ciù vixiña. Ma con tutto questo, co-o sfòrso pe çercâ de fâ mostra de ninte o ciù ben ch’ò posciuo, gh’ò respòsto: «Sciô patron, graçie a-o Segnô son un zoenottin ch’o no se dà tròppa peña pe-o mangiâ. No solo, ma pòsso vantâme ascì d’ëse fra i figgeu de ciù boña bocca che ghe segge, cösa ch’a l’à delongo fæto contenti i patroin ch’ò avuo fin oua».
«A l’é davei unna boña qualitæ», o m’à dito lê, «e pe questo te vorriò ancon ciù ben. Son i pòrchi che mangian à scciattapansa, mentre e persoñe daben ô fan con moderaçion».
«T’ò za capio, sæ!», me son dito drento de mi. «À l’inferno e boñe propietæ che tutti i patroin che m’attreuvo ghe veddan into fâ da famme!»
Me son misso da arente a-a pòrta e ò tiou feua quarche tòcco de pan ch’o m’ea arrestou da quelli che m’aivan dæto comme limöxina. Comm’o m’à visto, l’òmmo o m’à dito: «Garsonin, vëgni un pö chì. Cöse l’é che ti mangi?».
Me ghe son avvexinou e gh’ò mostrou o pan; lê o se n’à piggiou un tòcco, o ciù bello e o ciù grande de quelli trei ch’aiva arrecampou, e o m’à dito: «Bacere, sto pan o pâ bon».
«Poei ben dîlo!», gh’ò replicou mi. «Aloa, sciô patron, o ve gusta?»
«Scì, o l’é bello davei», o l’à respòsto. «Donde ti l’æ attrovou? E moen che l’an fæto saian stæte nette?»
«Mi quello no ô sò», gh’ò dito, «ma o savô o no me mette angoscia».
«Che segge fæto a voentæ do Segnô», o l’à dito o mæ pöveo patron. Dòppo aveiselo portou a-a bocca, ò l’à comensou à dâghe de morsciæ con tanto asbrivo comme gh’ê dava mi a-o mæ.
«Bello Segnô santiscimo», o l’à dito, «sto pan chì o l’é bon comme tutto».
Dæto che m’ea parsciuo de capî comm’a l’anava a cösa, gh’ò dæto avviou à mangiâ a mæ porçion; paiva ch’o l’avesse tutta l’intençion d’aggiuttâme à fâ scentâ anche a mæ parte, s’o l’avesse finio primma de mi. Coscì emmo terminou insemme, e o patron o s’é misso à scrollâ quarche fregoggia piccinetta che gh’ea cheito in sciô steumago; dapeu o l’é anæto inte unna stançietta ch’a l’ea lì vixin e o l’é vegnuo feua con unna bròcca za meza vegia e scamorrâ. Dòppo avei bevuo un pö de quello che gh’ea drento, o m’à invitou à fâ o mæximo.
Mi, pe fâ ancon o figgeu moderou inte neçescitæ do còrpo, gh’ò dito: «Sciô patron, mi no beivo de vin».
«A l’é ægua», o m’à replicou lê; «ti â peu piggiâ sensa problemi».
Coscì ò piggiou a bròcca e ò bevuo; no guæi, in realtæ, dæto ch’a no l’ea a sæ a cösa ch’a me tormentava. Semmo arrestæ coscì fin a-a seia, con lê ch’o me fava de domande e mi che ghe respondeiva o megio che poeiva. Dapeu o m’à portou inta stançia de donde o l’aiva piggiou a bròcca e o m’à dito: «Mettite da quella parte e ammia ben comme femmo o letto, de mòddo che de chì in avanti ti seggi bon à fâlo da solo».
Coscì, mi da unna banda e lê da l’atra, emmo comensou à appægiâ quello pöveo letto, ben che da appægiâ, in realtæ, no gh’ea guæi ninte. O l’aiva comme unna græ de canne in sce de töe, donde gh’ea da röba ch’a no l’aiva manco l’apparensa de unna straponta, dæto ch’a no l’ea stæta lavâ da chi sa quante tempo; ma a seu fonçion a l’ea pròpio quella, ben che a laña ch’a l’aiva drento a l’ea assæ pöca. L’emmo desteisa co-o çercâ de fâla vegnî un pittin ciù sciòcca, ma o l’ea imposcibile: quello ch’o l’é duo, no gh’é mainea de fâlo vegnî mòllo. Quello sacranon de unna straponta a l’aiva da ëse pöcassæ veua, perché quande l’emmo missa in scê töe, tutte e canne che gh’ea in çimma ghe passavan drento fin à sciortîghe in de feua, tanto da arregordâ o fî da scheña de un pòrco tutt’òsse. In çimma gh’ea unna coverta do mæximo stilo, da quæ no s’arriesciva manco à distingue o cô.
Fæto o letto e vegnuo a neutte, o patron o m’à dito: «Lázaro, à sto ponto l’é tardi pe sciortî, e de chì fin à in sciâ ciassa o cammin o l’é longo. Pe de ciù, inte sta çittæ de neutte gia di laddri che çercan d’arröbâ i mantelli a-e gente. Arrangemmose comme poemmo e doman, co-a luxe do giorno, o Segnô o n’aggiuttià. Mi vivo solo e chì in casa no gh’ò tante proviste, dæto che inti giorni passæ ò mangiou feua. Ma de chì in avanti faiemo à un atro mòddo».
«Sciô patron», gh’ò dito, «no ei da preoccupâve: mi pòsso passâ sensa problemi unna neutte à zazzun, e se ghe n’é de beseugno, fiña de ciù».
«Ti viviæ de ciù e bello san», o m’à replicou lê, «perché comme divimo ancheu, pe garantîse unna vitta longa no gh’é megio cösa a-o mondo che mangiâ pöco».
«Se l’é pe quello», me son dito drento de mi, «mi viviò pe delongo, dæto ch’ò sempre dovuo adattâme co-a fòrsa à sta regola; e visto comme va e cöse, me sa che me tocchià anâghe apreuvo pe tutta a vitta».
O s’é accoegou in sciô letto, co-e cäsette e o giachê à uso oegê, e o m’à commandou de fâ o mæximo da-i seu pê. Coscì ò fæto: ma che me vegnisse unna sæta açeisa se son arriescio à dormî! Pe tutta a neutte e òsse se me son assuccæ co-e canne do letto ciù ch’an posciuo, dæto che con tutte quelle peñe, doî e famme penso che no me fïse manco ciù arrestou unna libbra de carne into còrpo. Pe de ciù, scicomme quello giorno no aiva mangiou squæxi ninte, a bäziña a no me lasciava strenze un euggio. Ò mandou a-o diao mille vòtte – che o Segnô o me perdoñe! – mi e a mæ desdiccia meschiña; e quello ch’o l’ea ancon pezo, no m’incallava à remesciâme, maniman avesse ancon addesciou o patron. Inte quella condiçion ò domandou tante vòtte a-o Segnô ch’o mettesse fin a-a mæ vitta.
Arrivou a mattin, se tiemmo sciù e o patron o comensa à nettezzâ e à scrollâ e cäsette, o giachê, a casacca e o mantello (e mi ancon derê à servîlo comme o ciù bravo di figgeu!); dapeu o comensa à vestîse con carma e sensa sprescia. Gh’ò lavou e moen con l’ægua; lê o s’é pëtenou, o s’é misso a spâ indòsso inte unna fòddra e dementre o m’à dito: «Ah, mæ cao figgeu, se ti savesci che arma a l’é mai sta chì! No â daiæ via pe tutto l’öo do mondo. De tutte quelle ch’o l’à fæto, no ghe n’é uña che o Antonio o segge riescio à crovî d’äsâ tempiou comme sta chì».
O l’à tiâ feua e o l’à comensou à tastâla co-e die, e o me diva: «Ti veddi chì? Saiæ bon à menissâghe un tòcco de laña». Mi ò pensou: «E mi co-i denti unna micca da quattro libbre, ascì ben che no ghe î ò d’äsâ».
O l’à infiâ torna inta fòddra e o se l’à missa à stracòlla insemme à un rosäio da-e grañe gròsse. Dapeu, bello drito e co-o passo elegante, tanto ch’o mesciava o còrpo e a testa con di movimenti gentî e o se tiava sciù unna parte do mantello in sciâ spalla e de vòtte sott’a-o brasso, o s’é inandiou verso a pòrta co-a man drita in sce un scianco e o m’à dito: «Lázaro, tanto che vaggo à sentî a messa danni a mente a-a casa, fanni o letto e vanni da-o sciumme chì sotta à piggiâ de l’ægua da mette inta bròcca. Særa a pòrta co-a ciave, de mòddo che no n’arröban ninte, e mettila chì tramezo a-e mappe, coscì che pòsse intrâ se pe caxo vëgno inderê». E o l’é anæto sciù pe-a strâ con un portamento che chi no l’avesse conosciuo o l’aviæ piggiou pe un parente do conte d’Arcos, ò a-o manco pe-o meistro de casa ch’o ghe dava da vestî.
«Seggei beneito, Segnô», ò dito mi aloa, «che mandæ a moutia, ma dapeu ne dæ o remedio! Da-o mòddo d’anâ ch’o l’à, chi no pensieiva, d’incontrâ quello mæ patron, che vëi seia o l’agge çenou ben e dormio inte un letto bello còmmodo e, oua che l’é de mattin, ch’o l’agge fæto una boña colaçion? Segnô onnipotente, e segrette cöse che compî en grende e desconosciue a-e gente! Chi no se lasciæ ingannâ da quello portamento e da-i belli vestî ch’o l’à indòsso, e chi pensieiva mai che quello gentilòmmo o l’à passou tutta a giornâ de vëi sensa mangiâ, e ch’o l’à missso i denti solo che in sce quello tòcco de pan che o seu servo Lázaro o l’aiva portou un giorno e unna neutte in scöso, de seguo lontan da-a nettixe? Chi se figuieiva mai che ancheu, pe lavâse a cea e e moen, o l’à dovuo deuviâ un tòcco de vestî pe-a mancansa de picaggette? Nisciun o l’aniæ mai à pensâ de cöse pæge. Quante de ste gente tegniei spentegæ pe-o mondo, Segnô, che patiscian pe quella misëia che ciamman önô ciù de quante ghe tocchieiva patî pe amô verso de voî!».
Coscì, perso inte questi e tanti atri penscëi, son arrestou da-a pòrta à ammiâ quello mæ patron ch’o se n’anava, fintanto ch’o l’é arrivou a-a fin da strâ, ch’a l’ea longa e streita. Dapeu son introu torna in casa e inte un segondo l’ò giâ tutta, de d’ato e de sotta, in çerchia de cöse da poei mettighe e moen in çimma, ma sensa attrovâ ninte. Daggo recatto à quello letto coscì duo, piggio a bròcca e me ne vaggo zu da-o sciumme; ma inte un campo lì vixin reconoscio o patron, in streita intimitæ con doe dònne da-a cea coverta, à l’apparensa de quelle che inte di pòsti pægi no ammancan mai. Ansci, inte mattin de stæ en tante quelle ch’an l’andio d’anâ à piggiâ un pö de fresco e de fâ colaçion lì da quelle rive; no se pòrtan do mangiâ apreuvo, ma san ben che ghe saià de seguo quarchedun ch’o ghe ne daià, de za che quella mæxima costummansa, a-a quæ son avviæ, a se deve a-i hidalgos che frequentan quelle bande.
Comm’ò scrito, o se ne stava lì co-o fâ da innamoou comme un gatto de frevâ, e o ghe diva de cöse fiña ciù doçe de quelle che s’attreuva inte euvie d’Ovidio. Comm’an visto ch’o l’ea bello cheutto, quelle doe figge no an avuo vergheugna de domandâghe ch’o ghe desse da fâ colaçion, à condiçion do sòlito pagamento. Ma lê, ch’o s’é sentio de borsa tanto streita comm’o l’ea averto de cheu, o s’é fæto piggiâ tutt’assemme da unna tremmaxon ch’a gh’à fæto perde o cô da cea, e o l’à comensou à appontâse into parlâ e à arrecampâ e pezo scuse. Liatre, che prattica inte ste cöse n’aivan da avei ben assæ, comme gh’an visto i primmi scintomi de quella moutia l’an lasciou pe-o cäçinaieu ch’o l’ea.
Mi, ch’ea apreuvo à fâ colaçion con quarche stronscio de cöo piggiou lì in gio, comme un bravo figgeu son tornou à casa con gran diligensa e sensa fâme vedde da-o patron. Unna vòtta arrivou, m’é parsciuo ben nettezzâ un pö in tæra, che ghe n’ea de beseugno, ma no ò attrovou con cöse fâlo. Me son misso à pensâ cöse poeiva inandiâ pe passâ o tempo; in sciâ fin ò deçiso d’aspëtâ o mæ patron fin à ch’o l’arrivesse a-o mëzogiorno e ch’o portesse magara quarcösa da mangiâ, ma l’atteisa a no l’é servia à ninte.
Quand’ò visto che l’ea doe oe e ch’o no l’ea ancon arrivou, dæto che a famme a no me dava de paxe, ò serrou a pòrta e misso a ciave dond’o m’aiva dito, e à quello ponto ò repiggiou co-o mæ vegio mestê. Con voxe bassa e da mouto, e co-e moen averte à l’ertessa do scöso, co-o Segnô davanti a-i euggi e o seu nomme in sciâ lengua, comenso à domandâ do pan pe-e pòrte de case ciù grende che m’accapita de vedde. E dæto che sto mestê l’aiva tettou d’in fasce (saieiva à dî che l’aiva impreiso da quello gran meistro de l’òrbo e ch’ea stæto un bon allevo), ben che inte quella çittæ e gente no ean guæi larghee e quell’anno o no l’ea stæto tròppo abondante, ò bregou mai tanto che in sciâ fin, primma che o releuio o ciocchesse i quattro bòtti, aiva za a mæxima quantitæ de libbre de pan à sarvo into steumago, e atre doe ancon inte maneghe e sott’a-o vestî. Son anæto torna verso casa e, into passâ da pe unna butega de un trippâ, ò ciammou a limöxina à uña de dònne ch’ean lì, ch’a m’à dæto un tòcco de sampa de vacca con un atro pö de trippa za cheutta.
Arrivou à casa, gh’ò attrovou quello bonòmmo do mæ patron ch’o passaggiava pe-o cortî, dementre che o mantello o l’arrestava cegou in sciâ banca. Comme son introu, o l’é vegnuo verso de mi. Ò pensou ch’o me voesse criâ pe ëse tornou tardi, ma pe fortuña no l’é stæto coscì.
O m’à domandou de donde ne vegniva. Mi gh’ò respòsto: «Sciô patron, son arrestou chì fin à che o releuio o l’à dæto i doî bòtti; dapeu, quand’ò visto che voî no vegnivi, son anæto in çittæ à domandâ a-e gente daben, che m’an dæto quello che veddei chie».
Gh’ò mostrou o pan e a trippa che tegniva da-o scöso. Lê o l’à fæto boña cea e o m’à dito: «Ben, mi t’aiva aspëtou pe disnâ, ma quand’ò visto che no ti vegnivi ò mangiou da solo. À tutti i mòddi, ti t’ê comportou comme un òmmo daben: o pan l’é megio anâ à domandâlo into nomme do Segnô che arröbâlo a-e gente; e speremmo che o mæximo Segnô o m’aggiutte, dæto che t’æ agio comme t’aivi da fâ. T’arreccomando solo unna cösa, pe tegnîme à sarvo l’önô: che e persoñe no saccian che ti vivi con mie. Penso à tutti i mòddi ch’o l’arrestià un segretto, dæto che inte sto pòsto no gh’é guæi gente ch’a me conosce. No ghe fïse mai vegnuo!».
«Poei stâ tranquillo», gh’ò replicou mi. «Nisciun o m’à da domandâme conto de ninte, ni mi ò da dâghene.»
«Ben, aloa mangia, meschinetto; se o Segnô o ne fa sta graçia, fito staiemo ciù ben. Ma beseugna che te digghe che da ch’ò misso pê inte sta casa, tutto o m’é anæto stòrto. Ghe dev’ëse quarcösa che no va; gh’é de case desdicciæ e che portan mâ, ch’attaccan a sfortuña à tutti quelli che ghe vive. Sta chì a l’à da ëse uña de quelle; ma te prometto che, comme finisce o meise, no gh’arresto ciù manco se m’â regallan.»
Me son assettou in sciâ ziña da banca sensa stâghe à contâ ninte de quello ch’aiva za mangiou, de mòddo ch’o no me piggesse pe un beguddon; coscì comenso à disnâ co-o dâ de morsciæ a-o pan e a-e trippe che m’ea portou de de feua. Sensa ch’o ne s’accorzesse, ammiava quello mæ patron desdicciou ch’o no m’allevava i euggi da-a camixeua, che inte quello momento a me fava da tondo. Che o Segnô o l’agge tanta pietæ de mi comme de lê: saiva ben cös’o pativa, dæto che pe quella mæxima scituaçion gh’ea passou mi ascì tante vòtte e ghe passava ancon tutti i giorni. Me domandava se no saieiva stæto ben d’incallâme à offrîghe un pittin de quello mangiâ; ma de za ch’o l’aiva dito d’avei za disnou, aiva poia ch’o no l’açettesse a mæ propòsta. Insomma, à mi me saieiva stæto cao che quello peccatô o l’avesse approfittou do mæ travaggio pe levâse quella peña d’indòsso e ch’o se saçiesse comm’o l’aiva fæto o giorno primma; l’occaxon a l’ea boña, perché gh’ea ciù tanta röba da mangiâ e mi no aiva tanta famme comme aloa.
O Segnô o l’à vosciuo dâ a mente a-o mæ dexidëio, e diæ a-o seu ascì; coscì, comm’ò comensou à mangiâ, tanto che lê o camminava in gio pe-a stançia con fâ nervoso, o se m’é avvexinou e o m’à dito: «Lázaro, into mangiâ t’æ a megio graçia ch’agge mai visto inte un òmmo inte tutta a mæ vitta; no se peu stâte à ammiâ sensa fâsene vegnî coæ, anche ben che primma no se n’agge avuo». «A l’é quella gran famme che ti gh’æ», me son dito drento de mi, «ch’a te fâ pai bella quella che gh’ò mi».
Con tutto, dæto ch’o me ne dava a poscibilitæ, in sciâ fin ò vosciuo aggiuttâlo, e gh’ò dito: «Ammiæ, sciô patron, l’é i attressi che rendan bon l’artexan. Sto pan chì o l’é savoio comme tutto e sta sampa de vacca coscì ben cheutta e condia che no gh’é nisciun ch’o ghe pòsse rexiste».
«A l’é sampa de vacca?» o m’à domandou.
«Scì, sciô patron.»
«Ben, te pòsso dî ch’o l’é o megio mangiâ do mondo; manco i faxen gh’an un gusto coscì bon.»
«Aloa, sciô patron, piggiæne un boccon e dîme s’a ve gusta.»
Ghe metto a sampa tramezo a-e seu, insemme à træ ò quattro porçioin do pan ciù gianco che poeiva dâghe, e me gh’assetto da-a vixin. Lê o comensa à mangiâ comme s’o l’avesse unna famme òrba, co-o rosiggiâse fiña e ossette ciù picciñe a-o mòddo de un can da levre. «Con un pö d’aggiadda», o l’à dito, «o saiæ un di mangiæ ciù boin do mondo». «Co-a famme che t’æ, de seguo no te fa farta de sarse pe fâtene vegnî ancon ciù coæ» ò azzonto mi sottovoxe.
«Bello Segnô cao, me l’ò gustou comme se no avesse mangiou ninte inte tutto ancheu.»
«Magara i anni ch’ò da vive seggian boin comme t’ê seguo de quello che t’æ dito!», ò esclammou drento de mi.
O m’à domandou a bròcca e ghe l’ò passâ coscì comme l’aiva portâ in casa quella mattin: dæto che l’ægua a l’ea ancon tutta lì drento, o patron o no poeiva avei mangiou guæi. Coscì emmo bevuo e, belli contenti, se ne semmo anæti à dormî comme a neutte passâ.
Pe dîla a-e curte, e cöse son anæte coscì pe eutto ò dexe giorni: a-a mattin quella lesca a sciortiva d’in casa tutta piña de lê pe passâse o tempo in gio pe-e stræ in scorribanda, de za ch’a l’aiva o pöveo Lázaro ch’o l’anava à çercâ da mangiâ pe tutti doî. De spesso m’arretrovava à pensâ a-a mæ sciòrte desgraçiâ: dòppo ëse scappou da-i vegi patroin meschin in çerchia de unna vitta ciù boña, aiva intoppou no solo unna persoña ch’a no me mantegniva, ma ch’aiva da mantegnî mi mæximo à lê.
Con tutto, ghe voeiva ben, dæto che me dava conto do fæto ch’o no l’aiva ninte e ch’o no poeiva fâ guæi atro. Coscì sentiva pe lê ciù compascion che rouxia; e tante vòtte, pe portâ à casa quarcösa da levâghe a famme, a famme a m’arrestava à mi. Defæti unna mattin, giusto pe allevâ da mezo tutti i sospetti, quande quello meschinetto o l’é anæto de d’ato à fâ i seu beseugni, mi ò desfæto o giachê e e cäsette ch’o deuviava à uso oegê e gh’ò attrovou unna borsetta de velluo liscio, tutta arregnoccâ e sensa l’ombra de unna palanca, che de seguo a no veddeiva da tanto tempo.
«Sto chì o l’é pöveo e nisciun o ghe dà de quello ch’o gh’ammanca», ò pensou. «Ma à quello spigo d’aggio de un òrbo e à quello pigoggioso de un præve, a-i quæ o Segnô o ghe fava a graçia de dâghe dinæ abrettio, à un à son de baxâ de moen e à l’atro pe-a lengua longa, e che me lasciavan ancon moî da-a famme... À quelli l’é giusto voeighe mâ. Sto chì, incangio, beseugna solo compatîlo.»
O Segnô o sa ben che ancon a-a giornâ d’ancheu, quand’intòppo quarchedun ch’o s’assumegge à quello mæ patron, saieiva à dî unna persoña ch’a se mescia con quello passo e con quello mòddo de fâ gran bombæa de lê mæximo, me fa de mäprô e me domando s’o patisce quello ch’o pativa quell’òmmo; ma con tutta a seu povertæ, m’é stæto ciù cao servî lê che i atri, pe-e raxoin ch’ò dito. Gh’é solo unna cösa da quæ ghe dava da corpa: aviæ vosciuo ch’o no l’avesse coscì tanto presumî e ch’o l’asbascesse un pittin e ae, dæto e condiçioin inte quæ o viveiva. Ma me pâ ch’o segge un andio ben ben arreixou e mantegnuo fra e gente de quella mersa; peuan ëse sciute comme l’esca, ma a berretta in sciâ testa a no gh’à da ammancâ. Che o Segnô o ghe dagghe aggiutto, perché de quello mâ finian pe lasciâghe a pelle.
E ben, quande m’attrovava inte quella condiçion, e fava a vitta ch’ò dito, a mæ desdiccia, ch’a no l’ea ancon satisfæta, a l’à vosciuo che no poesse anâ avanti manco inte quell’existensa coscì diffiçile e vergognosa. Dæto che inte quell’anno de gran n’ea stæto accuggeito pöco, o commun o l’à stabilio che tutti i mendicanti foestê aivan da lasciâ a çittæ, co-a menassa de repartî de scorriattæ a-e gente che no avessan respettou quello bando. De lì à quattro giorni m’é capitou de vedde unna proçescion de mendicanti castigæ à quello mòddo pe-e cuatro calles, e a cösa a m’à misso coscì tanta poia che no me son mai ciù incallou à domandâ ancon da limöxina.
Ghe saiæ stæto da vedde, aloa, a povertæ ch’a regnava inte quella nòstra casa e a tristessa e o scilençio de chi ghe stava, tanto che n’é successo d’arrestâ fiña pe dötrei giorni co-a bocca sciuta e sensa prononçiâ manco unna poula. M’à aggiuttou à tegnîme in vitta de donnettiñe che fiavan o cotton e che fabricavan de berrette, che viveivan vixin à niatri e che mi conosceiva abastansa ben. Me davan quarcösa de quello pöco che liatre ascì arriescivan à arrecampâ e con quello tiava à vive a-a bell’e megio.
Mi no pennezzava tanto pe mi mæximo, ma ciufito pe quello pöveo meschin do mæ patron, che inte eutto giorni o no l’à collou un boccon ch’o fïse un. A-o manco, in casa semmo arrestæ tutti doî sensa mangiâ; mi no sò dond’o l’anava lê e cös’o l’arriesciva à mettise sott’a-i denti. Che mäprô che me fava de veddilo vegnî zu pe-a strâ, a-o mëzogiorno, tutto instecchio e ciù longo che a famme!
Ma pe sarvâ quella seu ossescion ch’a se ciamma önô, o se piggiava un fî de paggia (e manco de quelli in casa ghe n’ea guæi), o sciortiva da-a pòrta, o s’ô passava tramezo a-i denti – sciben che da nettezzâ no gh’ea un bello ninte – e o mogognava ancon pe quello terren desdicciou donde s’erzeiva l’abitaçion donde viveivimo. «No se ne peu ciù da vitta che se fa inte sta casa. A l’é luvega, triste e scua, e fintanto che staiemo chì, ne tocchià patî ancon à sto mòddo. No veddo l’oa ch’a l’arrive a fin do meise pe lasciâla pe delongo.»
Tanto che tiavimo avanti inte quella triste existensa donde regnava a famme, un bello giorno, no sò ben comme, quello pöviettin do mæ patron o l’é tornou à casa, feua de lê da l’allegria comme s’o l’avesse avuo o tesöo de Venexa, con unna monæa da un real inte moen. Tutto contento, a me l’à allongâ e o m’à dito: «Piggia chì, Lázaro, che in sciâ fin o Segnô o comensa à arvî a streita. Vanni in sciâ ciassa e catta do pan, do vin e da carne, e ch’o s’arretreuve inte peste chi ne veu do mâ! Ansci, te diggo de ciù, de mòddo che ti te pòsci recillâ: ò za piggiou in pixon unn’atra casa; no aviemo ciù da stâ inte sta chì a-o de feua de sto meise. Ch’a vagghe in perdiçion lê e chi gh’à pösou o primmo coppo in çimma! Da quande gh’ò misso pê drento, no ò bevuo unna stissa de vin ni mangiou un tòcco de carne, e no ò avuo un segondo de paxe. A l’é brutta comme tutto, coscì inmersa into scuo! Vanni e fanni avviou: ancheu mangiemo comme di conti».
Coscì piggio quella palanca, insemme a-a bròcca, me metto e ae a-i pê e comenso à anâ sciù pe-a strâ in direçion da ciassa, contento e pin de giromia. Ma à cöse me ne poeiva mai servî, se l’ea scrito into mæ destin che no poesse avei un segondo de ben sensa ch’arrivesse quarche desgraçia? Coscì l’é stæto anche quella vòtta.
Dementre ch’anava sciù pe-a strâ e che pensava à comme poeiva spende quello dinâ pe ottegnî o ciù tanto profitto, co-o dâ graçie a-o Segnô pe avei fæto ottegnî quella palanca a-o mæ patron, ò intoppou unna streuppa de prævi e de gente ch’anavan zu pe-a strâ e che portavan un mòrto in sce un cataletto. Me son attaccou a-a miagia pe fâghe röso; derê a-o còrpo camminava unna dònna vestia co-o desmuo – ch’a l’aiva da ëse a moggê do defonto – insemme à tante atre. A cianzeiva à gran voxe e a criava: «Mæ bello maio e sposou, donde l’é mai che ve pòrtan? Inte quella casa triste e desdicciâ, inte quella casa scua e luvega, donde no se ghe mangia e ni se ghe beive!».
À quelle poule me son sentio deruâ o mondo adòsso, e ò pensou: «Meschinetto mai de mi! En derê à portâlo da niatri!».
Lascio perde o cammin, me caccio tramezo a-e gente e coro à perdisciou zu pe-a strâ verso casa. Arrivo, intro drento e særo a pòrta con tutta sprescia, dapeu abbrasso o patron e ghe ciammo aggiutto pe defende l’intrâ. Lê, un pittin sciätou, inta convinçion che se trattesse de quarch’atra cösa, o m’à dito: «Cöse gh’é, garsonin? Cöse t’æ da criâ mai tanto e da serrâ a pòrta con quell’asbrivo?».
«Òh, sciô patron», gh’ò respòsto, «son apreuvo à portâne un mòrto in casa!».
«Cöse?» o l’à replicou lê.
«Scì, l’ò intoppou chì in çimma da strâ, e gh’ea a moggê ch’a diva: “Mæ bello maio e sposou, donde l’é mai che ve pòrtan? Inte quella casa triste e desdicciâ, inte quella casa scua e luvega, donde no se ghe mangia e ni se ghe beive!”. Sciô patron, en derê à portâlo chì in casa!»
De sentî quelle poule, ben che de seguo o no l’aiva guæi raxoin pe stâ allegro, o mæ patron o l’à riso mai tanto che pe un bello pö o no l’à posciuo manco parlâ. Intanto mi aiva dæto o færomòrto a-a pòrta e me gh’ea arrembou co-e spalle pe defendila ciù ben.
O mòrto o n’é passou avanti insemme à quella fia de gente, ma mi aiva ancon poia che n’ô vegnissan à portâ in casa. Dòppo avei riso ciù tanto de quant’o l’avesse mai mangiou inte tutta a seu vitta, quello bonòmmo do patron o m’à dito: «Scì, Lázaro: de sentî a vidoa, t’æ avuo raxon d’attrovâte poia. Ma comme ti veddi, o Segnô o î à fæti passâ avanti; donca oua arvi a pòrta e vanni à çercâ da mangiâ». «Sciô patron, a-o manco dæghe o tempo de cangiâ de strâ», gh’ò dito mi.
In sciâ fin o patron o l’à dovuo vegnî da-a pòrta, arvîla lê e sponciâme torna feua de casa; e ghe n’ea de beseugno, dæto a poia che m’ea attrovou e l’invexendo ch’o m’ea arrestou adòsso. Pe quante quello giorno aggimo mangiou ben, che me piggesse un açidente se son arriescio à gustâme un boccon: me gh’é vosciuo trei giorni pe repiggiâ o cô da cea, e o patron o no poeiva no mettise à rie ògni vòtta che ghe vegniva torna in cheu quella mæ sciortia.
Coscì son arrestou con quello mæ terso e pöveo patron, che comme diva o l’ea un scuddê, pe dötrei giorni. Durante quello tempo me saieiva stæto cao conosce percöse mai o l’ea vegnuo inte quella çittæ: fin da-o primmo giorno che son stæto a-o seu servixo m’ea dæto conto ch’o l’ea un foestê, dæto ch’o conosceiva e o frequentava pöco e gente do pòsto. In sciâ fin quello mæ dexidëio o l’à attrovou respòsta; un giorno ch’aivimo mangiou comme se deve e ch’o l’ea un pittin ciù allegro, o m’à contou a seu stöia e o m’à dito ch’o ne vegniva da-a vegia Castiggia, e ch’o l’aiva lasciou quella tæra solo perché o no l’aiva intençion d’allevâse de cappello davanti à un cavaggeo ch’o viveiva vixin à lê.
«Sciô patron», gh’ò dito, «se, comme dî, quell’òmmo o l’ea ciù ricco che voî, n’aivi da levâvelo voî pe-o primmo davanti à lê, se lê ascì o fava o mæximo a-a vòstra presensa?».
«Scì, o l’ea ciù ricco che mi e a l’é ben vea che lê ascì o se levava de cappello quand’o m’incontrava. Ma dæto che squæxi delongo m’ô levava mi pe-o primmo, no saieiva stæto mâ che quarche vòtta o ô fesse lê.»
«Ben, mi no staiæ à dâ guæi a mente à de cöse do genere», gh’ò dito, «mascime con de gente ch’en ciù grende e an ciù ben che mi».
«T’ê ancon un figgeu», o m’à replicou, «e no ti te n’accapisci de costioin d’önô, a-e quæ l’é ligou tutto o patrimònio di òmmi daben. E te diggo de ciù: comme ti sæ, mi son solo che un scuddê, ma pe sta santa croxe!, se m’accapita d’intoppâ un conte pe-a strâ e o no s’alleva ben de cappello davanti à mi, ma pròpio ben do tutto, s’ô veddo unn’atra vòtta, primma ch’o l’arrive da mi e ch’o me constrenze à compî quello gesto, ciufito m’ascondo in casa co-o fâ mostra d’avei di dafæ ò me caccio inte quarche carroggio. Un hidalgo o no deve ninte à nisciun feua che a-o Segnô e a-o re, e no l’é manco giusto, da òmmo daben ch’o l’é, ch’o l’ammanche anche solo pe un cavello de tegnîse in erta conscideraçion. M’arregòrdo che unna vòtta son vegnuo a-i færi curti con un artexan e gh’ò squæxi misso e moen adòsso, perché tutte e vòtte ch’o me veddeiva o me diva: “Che o Segnô o protezze a Vòstra Scignoria!”. “Voî, tòcco de villan che no sei atro”, gh’ò replicou, “donde l’é ch’ei impreiso à comportâve? ‘Che o Segnô o ve protezze’, me dî, comme se fïse unna persoña chesesegge?” De lì in avanti, quand’o me veddeiva, o s’allevava de cappello e o me parlava comme se deve».
«E a no l’é a mainea giusta de saluâ un òmmo», gh’ò domandou mi, «arrecomandâlo a-a proteçion do Segnô?».
«Voei miga schersâ?», o m’à dito lê. «Quello se gh’ô dixe a-e gente de basso rango, ma à quelle d’erta condiçion, comme mi, no se gh’à da dî ninte de meno che “baxo e moen da Vòstra Scignoria!”, ò a-o manco, “ghe baxo e moen!”, se a persoña ch’a te parla a l’é un cavaggeo comme se deve. Coscì à quell’òmmo da mæ tæra no gh’ò mai ciù permisso, ni ô faiò con nisciun atro à l’infeua che o re, de dîme che o Segnô o me protezze.»
«Meschin de mi!», ò pensou. «T’ô lì perché o se piggia coscì pöca breiga de cuâ e mantegnî unna persoña: perché lê pe-o primmo o no peu soffrî che quarchedun o ghe raccomande d’ëse protetto da quarchedun atro.»
«Tanto ciù che guæi pöveo no ô son» o l’à azzonto, «perché à sezze leghe da donde son nasciuo, inta Costanilla de Valladolid, ò un terren donde se ghe peu costruî; e se in çimma ghe fïse de case ben fæte, o varrieiva ciù de duxento maravedís, dæto che se ghe ne porriæ fâ de grende e de belle. Pe de ciù ò unna combæa che, de no attrovâse coscì in roviña comm’a l’é, a daiæ ògni anno ciù de mille combi; e tante atre cöse che no staggo à dî e ch’ò abbandonou pe quella costion d’önô che t’ò contou. Son vegnuo inte sta çittæ inta convinçion che gh’aviæ attrovou unna boña scistemaçion, ma no l’é stæto coscì. De ceghi e òmmi de gexa n’incontro assæ, ma en gente de borsa mai tanto streita che no gh’é verso de fâli cangiâ. Cavaggëi che no ghe n’é trezze inte unna dozzeña, liatri ascì me çercan; ma stâli à servî o l’é un bello travaggio, perché beseugna occupâse de tutto, e sedonca t’arreccomandan a-o Segnô e a finisce lì. Ma no solo: e ciù vòtte a paga a l’arriva dòppo un çerto tempo e a consciste pe-o ciù into fâse dâ da mangiâ. Dapeu, quande veuan lavâse a cosciensa e compensâte pe-a teu fadiga, te dan o benservio inta stançietta donde ti te cangi, con ancon indòsso un giachê scoo da-o suô ò un mantello e un vestî frusti. Insomma, anche quande se ghe mette a-o servixo de quarche gran scignoro, se finisce pe patî da famme. Mi no gh’ò fòscia abastansa competense e abilitæ pe servî comme se deve uña de ste gente chì? Se mai n’incontresse un, penso che saiæ un di seu collaboratoî ciù cäi e ghe faiæ mille servixi. Saiæ ciù bon à mentîghe che ògni atra persoña e faiæ de tutto pe fâlo contento: mettime à rie de gusto pe-e seu burle e sciortie, anche ben che no seggian e megio do mondo; no stâghe mai à dî de cöse che pòssan dâghe do despiaxei, fiña quande ghe fïsan de gran utilitæ; ëse diligente verso de lê, inte ògni costion; no stâme à ammassâ de travaggio pe de cöse ch’o no porriæ vedde, e incangio insbragginâ e atre gente de servixo, quande o patron o me poesse sentî, de mòddo che tutto quello ch’o l’à da fâ con lê pâ ch’o segge stæto compio con gran attençion. S’o fïse lê à piggiâsela con quarche seu servo, dîghe de cöse pe açimentâlo un pittin e fâghe cresce a raggia, ma che paggian dite in favô da persoña incorpâ; dîghe ben de quello ch’o ghe piaxe e, a-o conträio, ëse maiçioso e cansonatô co-e gente de casa e de feua, fin a-o ponto de scöxîle; indagâ e çercâ de conosce i ciæti di atri pe poei anâ à contâseli; e tanti atri favoî de sta qualitæ che a-a giornâ d’ancheu van de mòdda inti palaçi e che tanto piaxan a-i scignori che ghe stan. Quelle persoñe no veuan tegnîse in casa di òmmi virtuoxi, ansci, ghe mettan angoscia; en tegnui in scarsa conscideraçion e se ghe dixe ancon nesci, gente ch’a no l’é boña pe-i affari e da quæ no se ghe peu affiâ. A-o giornâ d’ancheu chi l’é furbo o se compòrta coscì comm’ò dito, e ô faiæ anche mi, se a sciòrte a no me fïse delongo conträia». Coscì o mæ patron o s’allamentava da seu desdiccia, tanto ch’o voeiva fâse passâ comme persoña piña de qualitæ.
Inte quello momento intra da-a pòrta un òmmo e unna scignoa ançiaña. O primmo o ghe domanda a pixon da casa, l’atra quella do letto. Fan dötrei conti e solo che pe doî meixi ghe domandan ciù de quant’o saieiva arriescio à arrecampâ inte tutto un anno: penso che a somma a segge stæta de dozze ò trezze reales. Lê, con fâ tranquillo, o gh’à replicou ch’o l’aiva da anâ in sciâ ciassa pe cangiâ unna monæa da doî e ch’o saiæ vegnuo inderê depoidisnâ. Coscì o l’à fæto; ma a seu partensa a no l’à avuo de retorno. Quande quelli doî en tornæ pe arretiâ i dinæ che ghe pertoccava, l’ea za tardi e à mi no m’é arrestou che dîghe che o patron o no l’ea ancon vegnuo inderê.
Arrivou a neutte, e lê no, ò avuo poia d’arrestâ in casa da solo; coscì son anæto da-e vexiñe, gh’ò contou quante l’ea successo e ò dormio da liatre. A-a mattin apreuvo, i creditoî vëgnan unn’atra vòtta e domandan de notiçie in sciô patron à quell’atra pòrta, dæto che a primma, comme se ghe dixe, l’aivan attrovâ de legno. Ghe responde e dònne: «Chi gh’ei o figgeu ch’o ghe serve e a ciave da casa».
«No ne sò ninte», gh’ò respòsto mi.
«De seguo staneutte devan aveili piggiæ e î an portæ da quarche parte» dixan liatri. «Sciô fonçionäio, piggiæ in arresto sto figgeu.»
À quello ponto a persoña ciammâ a se m’é avvexinâ, a m’à agguantou pe-a marsciña do giachê e a m’à dito: «Zoenòtto, se no ti me dixi donde s’attreuva i ben do teu patron, t’æ da vegnî con niatri».
Mi, che no m’ea mai visto inte unna scituaçion pægia (pe-a marsciña me gh’aivan piggiou tante vòtte che basta, ma con suavitæ, de mòddo che poesse mostrâghe o cammin à l’òrbo), me son attrovou ben ben da poia; coscì son scciuppou à cianze e ò promisso ch’aviæ respòsto à tutte e domande.
«Va ben», me fan liatri, «aloa dinne tutto quello che ti sæ, sensa stâ à avei poia». O scrivan o s’é assettou in sciâ banca pe-a redaçion de l’inventäio e o m’à domandou d’elencâghe i ben do patron.
«Scioî offiçiæ», gh’ò dito, «da quello ch’o m’à contou, o mæ patron o l’à un bello terren da case e unna combæa in roviña».
«D’accòrdio», an respòsto liatri; «pe pöco ch’o segge, o l’é za assæ pe pagâne quello ch’o ne deve. E inte che parte da çittæ s’attreuva ste possescioin?».
«Inta region dond’o l’é nasciuo» gh’ò dito mi.
«Bello Segnô cao, aloa e cöse se fan de un çerto interesse» an replicou. «E quæ a saieiva sta region?»
«O m’à dito ch’o ne vegniva da-a vegia Castiggia» gh’ò respòsto mi.
O fonçionäio e o scrivan s’en fæti do bello rie, e an dito: «Ste informaçioin en za boñe no solo pe pagâve i dinæ ch’o ve deve, ma fiña se fïsan de ciù».
E vexiñe, ch’ean presente ascì, an vosciuo dettaggiâ: «Scignori, o figgeu o l’é innoçente; o l’à passou solo che pöchi giorni con quello scuddê, e o no conosce ciù cöse che voscià. Sto gardetto o vegniva chì da niatre, ghe davimo da mangiâ quello che poeivimo, pe caitæ crestiaña, e dapeu o se n’anava torna à dormî da lê».
Piggiou atto da mæ innoçensa, m’an lasciou anâ e deciarou in libertæ. O fonçionäio e o scrivan an domandou à l’òmmo e a-a dònna che î paghessan, e à quello ponto i quattro an comensou à fâ do sciato e à rattellâse, perché i urtimi doî affermavan che no gh’ea ninte da pagâ, dæto che n’aivan reçevuo ninte ni gh’ea stæto sexia de quarche ben; i atri replicavan co-o dî ch’aivan lasciou perde unn’atra costion ciù importante pe anâ à dâ a mente à quella. In sciâ fin, dòppo avei sbraggiou pe do bello, un ascistente do fonçionäio da giustiçia o s’à piggiou a vegia coverta de l’ançiaña scignoa, anche ben che o bottin o no l’ea gran cösa; coscì an comensou à criâ tutti çinque. No sò comm’a segge anæta à finî: mi creddo che quella pövea coverta a l’agge pagou pe tutti; e l’é stæto megio coscì, perché a giava ancon de man in man, sotta pagamento a-a patroña, incangio de pösâse da-e fadighe passæ.
O mæ terso patron o m’à lasciou coscì comm’ò contou, e à quello ponto me son dæto conto fin à in fondo do mæ grammo destin: co-o fâ de tutto contra de mi, o finiva pe provocâ delongo l’exito conträio a-i mæ propòxiti; tanto che into mæ caxo no l’ea ciù o patron ch’o vegniva abbandonou da-o servo, ma ädreitua o patron ch’o me lasciava e ch’o scappava de mi.
Cavo IV
Comme o Lázaro o l’é anæto a-o servixo de un fratte de Merced, e cöse gh’é intravegnuo insemme à lê
Coscì m’ò dovuo çercâ o mæ quarto patron, e o l’é stæto un fratte da confraternia da Merced, ch’o m’à fæto conosce e donnettiñe de quæ ò contou, e che divan d’ëse seu parente. Grande nemigo do cöo do convento e do fæto de mangiâ inte quello mæximo edifiçio, o l’ea delongo in giandon, appascionou de costioin desligæ da-a vitta de gexa e de l’anâ in vixita da unna parte e da l’atra, tanto che penso ch’o stroscesse ciù scarpe lê che tutto o convento misso insemme. O m’à dæto o primmo pâ de scarpe ch’agge mai rotto inta mæ vitta, e ch’o no m’é duou manco pe eutto giorni. À un bello momento manco mi poeiva ciù comportâ i seu dafæ, e pe questo – in azzonta à de atre cöse che no staggo à contâ – l’ò abbandonou.
Cavo V
Comme o Lázaro o l’é anæto a-o servixo de un venditô d’indulgense, e cöse gh’é intravegnuo insemme à lê
A sciòrte a l’à vosciuo che o mæ quinto patron o fïse un fratte ch’o vendeiva bolle d’indulgensa, o ciù desgaggiou e sensa vergheugna ch’agge mai visto, e che penso e spero nisciun o l’agge mai avuo l’occaxon de conosce; o l’aiva a capaçitæ de fâle anâ comme ninte, e à sto propòxito o çercava e o deuviava delongo trovæ e manezzi pin d’inzegno.
Quand’o l’intrava inte di pòsti dond’o voeiva presentâ e bolle ch’o vendeiva, primma de tutto o regallava a-i ceghi ò a-i prævi quarche cösetta, ma ninte ch’o l’avesse do gran valô: unna leituga de Murcia, s’a l’ea a saxon, un pâ de limoin ò de çetroin, unna persega, ò donca un pâ de mei cotogni ò de peie belle verde. O çercava de fâseli amixi, de mòddo che l’aggiuttessan into seu trafego co-o convense e gente che frequentavan a paròcchia à accattâse a bolla.
Quande quelli mæximi òmmi de gexa ghe vegnivan à dî graçie pe-a ganasceuia, lê n’approfittava pe informâse in scê seu competense in ponto coltua. Se divan de conosce o latin, o no proferiva manco unna poula inte quella lengua, de mòddo da no commette di sguaroin, e o deuviava incangio un vorgâ raffinou e da megio qualitæ. Pe contra, s’o saiva che se trattava de quelli reverendi che son arrivæ a-a seu poxiçion ciù pe mezo di dinæ che co-o studio de lettie, o dava l’imprescion d’ëse un san Tomou e o parlava in latin pe doe oe intreghe, ò pe dîghe ciù ben, o parlava inte unna lengua ch’a se gh’assumeggiava, anche ben ch’a no ô l’ea.
Se e gente no voeivan accattâ e bolle pe amô, lê o çercava o mòddo de fâghele piggiâ co-a fòrsa, co-o fæto d’importunâle ò pe mezo de zeughi d’inzegno che davan à divedde unna profonda furbiçia. Dæto che saiæ diffiçile mensunâ tutti quelli che gh’ò visto fâ, ne contiò solo che un, sottî e arguo, co-o quæ daiò boña preuva da seu aspertixe.
O l’aiva predicou pe dötrei giorni inte un paise da Sagra de Toledo, ma anche co-i accorzimenti ch’o deuviava pe commun nisciun o gh’aiva piggiou de bolle, ni me paiva à mi che quarchedun o l’avesse intençion d’accattâghene quarcheduña. Quello fæto o l’aiva portou feua de cascia e, dòppo avei raxonou in sciô da fâ, o l’à pensou d’invitâ e gente do pòsto pe-o retio da bolla a mattin do giorno apreuvo. Quella seia, stæto çenou, lê e o fonçionäio da giustiçia de quello paise s’en missi à zugâse un cicchetto, ma tanto che a cösa a l’anava avanti an finio pe rattellâse e scangiâse de gramme poule. Lê o l’à dæto do laddro a-o fonçionäio, e l’atro o gh’à respòsto co-o ciammâlo fäsou. À quello ponto o sciô commissäio da Croxâ, saieiva à dî o mæ patron, o l’à piggiou unna gròssa picca ch’a s’attrovava inte l’intrâ da stançia donde i doî òmmi ean derê à zugâ, mentre o fonçionäio o l’à misso man a-a spâ ch’o tegniva ligâ a-a çenta. Apreuvo a-a caladda e a-i sbraggi l’é arrivou in sciô pòsto i òspiti e i vexin da lucanda pe separâli, dementre che liatri çercavan d’allevâli da mezo pe ammassâse l’un con l’atro. Ma dæto che con quello gran invexendo a casa a s’ea impia de gente, scicomme no poeivan vegnî a-e arme, se divan e pezo cöse; tra de quelle, o fonçionäio o l’à cacciou inta faccia a-o patron l’accusa d’ëse un fäsou e che e indulgense ch’o repartiva no aivan d’autorizzaçion.
De za che no gh’ea mòddo de carmâli, in sciâ fin e gente do paise an deçiso de portâ o fonçionäio feua da-a lucanda, pe fâghe passâ a neutte da quarche atra parte. O mæ patron o l’é arrestou neigro da-a raggia, ma dòppo che òspiti e vexin gh’an domandou d’ascordâse da costion e d’anâ in letto, coscì o l’à fæto, e tutti semmo anæti à dormî.
A-a mattin apreuvo o patron o l’é anæto in gexa e o l’à commandou che dessan e campañe da messa e do sermon, coscì che e gente poessan retiâ a bolla. S’é radunou tutto o paise, ch’o mormoava in sce comme quelle indulgense ean fäse e co-o dî che quello fæto o l’ea stæto descoverto da-o mæximo fonçionäio da giustiçia, ch’o ghe l’aiva spuou in sciâ cea. Coscì, se za primma quelle gente aivan pöca coæ de piggiâse a bolla, dòppo quello fæto aivan perso ògni intençion.
O sciô commissäio o l’é montou in sciô purpito e o l’à comensou o seu sermon, con l’arreccomandâ a-e gente che no arrestessan sensa tanto ben e sensa l’indulgensa che quella santa bolla a preveddeiva. Quande o sermon o l’arriva a-o ponto ciù erto, o fonçionäio da giustiçia o l’intra pe-a pòrta da gexa; o reçita unn’oraçion e dapeu, co-a voxe erta e paxa, o comensa à dî con sæximo e raxon: «Gente daben, stæme à sentî un momento, e dapeu daiei a mente à chi vorriei viatri. Mi son vegnuo chì insemme à st’imbroggion ch’o ve predica, ch’o m’à inverdugou co-o dîme che, se gh’avesse prestou aggiutto inte st’affare, dapeu aviëscimo scompartio o guägno. Oua, visto o danno ch’o faieiva a-a mæ cosciensa e a-i vòstri dinæ, pentio de quant’ò fæto, ve deciaro bello ciæo che e indulgense ch’o reclamma en fäse. Pe questo v’arreccomando de no creddighe ni d’accattâghe ninte. Ve diggo ancon che mi no ò ninte da fâ con st’òmmo chì, ni pe diretto ni pe indiretto; e oua mòllo o mæ bacco da fonçionäio e ô lascio cazze in tæra. Se inte quarche momento sta persoña a vegnià castigâ pe avei dito o fäso, viatri saiei testimònni do fæto che no ò ninte da fâ con lê e che no ghe daggo d’aggiutto, ma che ansci v’ò allevou d’inte l’inganno e denonçiou a seu fäscitæ».
Coscì o l’à terminou o seu discorso. Çerti fra i òmmi ciù retti aivan vosciuo tiâse sciù d’in scê banche e scorrî o fonçionäio feua de da-a gexa, coscì da schivâ un scandalo pægio; ma o mæ patron o ghe l’aiva proibio e o l’aiva commandou che no ghe mettessan un dio adòsso, sotta peña de descommunega, e che ghe lascessan dî tutto quello ch’o voeiva. Coscì, lê ascì o l’é arrestou in scilençio tanto che o fonçionäio o l’à dito quello ch’ò contou.
Quande in sciâ fin o l’à terminou, o mæ patron o gh’à domandou s’o voeiva azzonze quarcösa in de ciù. Coscì lê o l’à replicou: «Ghe saiæ pe coscì da dî in sce de voî e in scê vòstre böxie, ma pe oua a l’é za assæ».
Aloa o sciô commissäio o s’é misso in zenoggion in sciô purpito e, co-e moen zonte e i euggi verso o çê, o l’à dito: «Segnô onnipotente, a-o quæ nisciuña cösa a l’é ascosa, ma tutte en manifeste, e pe-o quæ ninte o l’é imposcibile, ma che tutto o peu; ti ti conosci a veitæ e quant’o segge ingiusto quest’affronto. Pe quant’o l’à da fâ con mi, Segnô, mi perdoño st’òmmo ch’ò chì davanti, de mòddo che ti ascì ti pòsci perdonâme. No stâ à ammiâ sto pöveo meschin, ch’o no sa quello ch’o fa e ni quello ch’o dixe; ma te suprico, e te domando in nomme da giustiçia, de no lasciâ passâ sto sgreuxo fæto verso de ti, de mòddo che quarcheduña de persoñe che l’é chì, e ch’a l’aiva intençion de piggiâse uña de ste sante bolle, a no l’ammanche de fâlo pe-o dâ do credito a-e fäse poule de quell’òmmo. E dæto che sta cösa a faiæ ben ben do mâ a-e gente do pòpolo, mi te suprico, Segnô, ch’a no l’intravëgne, ma che ti ne fasci vedde chì o teu miacoo. Se l’é veo quello ch’o dixe st’òmmo chì, e che mi son mesciou da-a grammiçia e da-a fäscitæ, che sto purpito o pòsse prefondâ insemme à mi pe sette brasse sottotæra, de donde tutti doî no torniemo à vedde a luxe. Ma se quello che diggo a l’é veitæ e st’òmmo chi, persuaso da-o demònio, o dixe o fäso, coscì da privâ e gente ch’en chì presente de un ben coscì grande, ch’o segge castigou e che tutti saccian da seu grammiçia».
Quello mæ patron o l’aiva giusto terminou co-o discorso quande o pöveo fonçionäio o cazze sottotæra e o dà unna bòtta in sciô fondo mai tanto fòrte da fâ recioccâ tutta a gexa. Dapeu o l’à comensou a bruzzâ e à fâ de smòrfie co-a faccia, tanto che ghe vegniva o scciummasso a-a bocca; o piccava con moen e pê e o se remenava in tæra da unna parte à l’atra. L’invexendo e i crii da gente ean mai tanto erti che no s’arriesciva à distingue e voxe de un e de l’atro. Çerti s’ean arresätæ e ean pin de temô; quarchedun o diva «che o Segnô o l’aggiutte e o ô sarve»; di atri, «o se l’à meitou, pe avei dito fäsa testimoniansa».
In sciâ fin çerti de quelli ch’ean lì, mæ pai liatri ascì con unna poia do diao indòsso, se gh’en avvexinæ e l’an tiou pe-e brasse, tanto ch’o l’asbrivava di gren pugni à tutti quelli ch’o l’aiva d’in gio. Di atri ô rebellavan pe-e gambe e aivan da fâlo con tutta a fòrsa, perché no gh’ea de mû in sciâ tæra che tiessan di cäsci à quello mòddo. A cösa a l’é anæta avanti coscì pe un bello pö de tempo, perché o l’aiva ciù de chinze òmmi in çimma à lê e à tutti o çercava d’ammenestrâ quarche corpo: se no stavan attenti, anche into moro.
Tanto che l’ea successo tutto questo, o mæ patron o l’ea arrestou in zenoggion in sciô purpito, co-e moen e i euggi verso o çê, perso inte l’essensa do divin, e paiva che o cento, o fracasso e i crii che gh’ea inta gexa no fïsan assæ pe distrailo da quella sacra contemplaçion. Quelli bonòmmi se ghe son avvexinæ, l’an addesciou à gran voxe e gh’an supricou ch’o desse soccorso à quello pöveo òmmo ch’o l’ea apreuvo à moî, e ch’o no pensesse a-o passou e a-e seu gramme poule, perché pe quelle o l’aiva za pagou. L’an pregou into nomme do Segnô ch’o fesse quarcösa, se ghe n’ea a poscibilitæ, pe fâlo sciortî da quella pascion dond’o l’ea cheito, perché veddeivan ciæo a corpa de quell’òmmo e a bontæ e a veitæ do mæ patron, dæto che pe seu domanda e vendetta o Segnô o no l’aiva tardou à mandâ o castigo.
O sciô commissäio o l’à ammiou quelli òmmi, o delinquente e tutte e persoñe d’in gio comme chi s’addescia da un doçe seunno; dapeu, o gh’à dito con fâ tranquillo: «Brave gente, no doviësci domandâ l’intervento divin pe un òmmo in sciô quæ o Segnô o s’é manifestou con fâ coscì ciæo; ma dæto che lê o ne dixe che no dovemmo responde a-o mâ co-o mâ e che dovemmo perdonâ e offeise che reçevemmo, poemmo supricâlo che segge fæto a seu voentæ, e ch’o perdoñe st’òmmo ch’o l’à offeiso co-o mette di ostacoli a-a seu santa religion. Preghemmo tutti insemme».
Coscì o l’é chinou d’in sciô purpito e o l’à reccomendou che suprichessan con gran devoçion a-o nòstro Segnô de perdonâ quello peccatô, de dâghe torna a sanitæ e de fâlo tornâ in raxon co-o mandâ o demònio feua de lê, s’o l’aiva permisso ch’o gh’intresse into còrpo pe quello gran peccou ch’o l’aiva commisso. Tutti se son missi in zenoggion e, davanti à l’artâ, an comensou à cantâ à voxe bassa unna litania insemme a-i ceghi. O mæ patron, dòppo ëse anæto da lê co-a croxe e l’ægua beneita e avei cantou in çimma de l’òmmo, co-e moen verso o çê e i euggi donde no se veddeiva ninte, à parte un pittin de gianco, o comensa unn’oraçion tanto longa comme divöta. Tutta a gente a l’à prinçipiou à cianze comme inti sermoin da Pascion e inte devoçioin do predicatô e do pubrico, co-o supricâ a-o Segnô ch’o no voesse a mòrte do peccatô, ma ch’o perdonesse e ch’o fesse arrestâ in vitta quello pöveo òmmo, piggiou da-o demònio e attræto da-a mòrte e da-o peccou, de mòddo ch’o se pentisse e o confessesse i seu peccoei.
Fæto questo, o sciô commissäio o l’à commandou che ghe fïse portou a bolla e o ghe l’à missa in sciâ testa; aloa, pittin à pittin, quello peccatô do fonçionäio o l’à comensou à sentîse ciù ben e à tornâ inte de lê. Avuo recuperou a raxon, o s’é cacciou a-i pê do sciô commissäio e o gh’à acciammou perdon, co-o confessâ ch’o l’aiva dito quelle poule in sce tentaçion do demònio: primma de tutto pe vendicâse da rattella da seia primma, ma mascime perché o diao o provava do gran dô da-o ben che saieiva stæto fæto se e gente avessan piggiou a bolla. O mæ patron o gh’à perdonou, e i doî an fæto paxe tra de liatri; e pe piggiâ a bolla gh’ea mai tanto invexendo che squæxi nisciuña de anime ch’ean lì a l’à vosciuo arrestâ sensa: maii e moggê, figgi e figge, zoeni e zoene.
A notiçia de quello che l’ea successo a s’é spantegâ pe-a comarca, e quande arrivavimo inte quarchedun de quelli pòsti, no gh’ea beseugno de predicâ di sermoin ni d’anâ in gexa; e gente vegnivan à piggiâse a bolla direttamente inta lucanda, comme se fïsan stæte de peie regallæ. Coscì, inti dexe ò dozze paixi di dintorni donde semmo anæti, o patron o l’é arriescio à vende tante atre miggiæa de bolle sensa ch’o dovesse prononçiâ manco un sermon.
A-o momento de quella scena, confesso che mi ascì, comme tanti atri, me son attrovou poia e ò pensou ch’a fïse a veitæ; ma de vedde o rie che o patron e o fonçionäio da giustiçia dapeu se favan tra de liatri à propòxito de quell’affare, me son ben accòrto do fæto ch’o l’ea stæto misso sciù apòsta da l’inzegno e da l’inventiva do mæ mæximo patron.
[Inte un atro pòsto, che m’é ciù cao no stâ à nominâ pe no fâghe perde l’önô, n’é successo quest’atra cösa: o mæ patron o l’à predicou dötrei sermoin, ma no gh’ea verso che e gente voessan accattâse a bolla. Dæto l’äia ch’a tiava e o fæto che e gente no aivan intençion de piggiâghela manco s’o gh’asseguava ch’avieivan posciuo pagâghe dòppo un anno, o mæ patron o l’à fæto sunnâ e campañe do paise pe annonçiâ ch’o l’avieiva abbandonou quello pòsto. Finio o sermon e saluou e gente d’in sciô purpito, dæto ch’o voeiva chinâ, o l’à ciammou o scrivan e a mæ persoña, ch’a l’ea carrega de bisacche. O n’à fæto montâ in sciô primmo scæn, dapeu o l’à piggiou a-o fonçionäio e bolle ch’o l’aiva inte moen e à mi quelle che tegniva inte bisacche, o se ê à misse a-i pê, o l’é tornou in sciô purpito con unn’esprescion allegra e o l’à comensou à cacciâle zu de lì inte tutte e direçioin, dexe à dexe, vinti pe vinti, co-o dî: «Mæ fræ cäi, piggiæ, piggiæ a graçia che o Segnô o manda inte vòstre case, e no aggeine à mâ, perché a redençion di prexonê crestien inte tære governæ da-i Möi a l’é unn’euvia de caitæ! De mòddo che no veuggian renegâ a nòstra santa religion e conosce e peñe de l’inferno, aggiuttæli co-e vòstre limöxine, con çinque pater noster e çinque avemaie, coscì che pòssan sciortî da-a prexonia. E comme veddiei inte sta santa bolla, tutto questo o servià pe aggiuttâ anche i genitoî, i fræ e i parenti ch’ei into purgateuio».
Quande e gente do paise gh’an visto cacciâ quelle bolle comme se ghe fïse stæto regallou unna cösa vegnua da-e moen do Segnô, an comensou à piggiâsene e ciù tante che poeivan, fiña pe-i figgeu da nascion e pe tutti i parenti che gh’ea mòrto, da-i figgi fin à l’urtimo servo ch’aivan in casa, co-o contâli in scê die. Se semmo attrovæ inte unna carca mai tanto gròssa che ciù un pö me rompivan un saio vegio e frusto ch’aiva indòsso. Pòsso asseguâ a-a Vòstra Scignoria che inte pöco ciù che unn’oa inte bisacche no gh’ea arrestou manco ciù unna bolla, e ch’emmo dovuo anâ a-a lucanda pe piggiâne de atre.
Quande tutti s’an piggiou e seu, o mæ patron, de d’in sciô purpito, o l’à dito a-o seu scrivan e à quello do commun che se tiessan sciù e che se marchessan o nomme de gente ch’avieivan gödio da santa indulgensa e do perdon da bolla, de mòddo che se savessan e ch’o poesse mandâ o conto esatto à chi l’aiva inviou inte quello pòsto. Coscì tutti s’en missi à dî con boña voentæ quante se n’aivan piggiou, co-o contâ in ordine figgi, servi e defonti.
Fæto l’inventäio, pe rende a cösa ciæa do tutto o l’à commandou a-e autoritæ do muniçipio – dæto che lê o l’aiva da fâ inte un atro pòsto – che preghessan o scrivan de formalizzâlo e registrâ a quantitæ de bolle ch’arrestavan lì: ciù de duxento, segondo o mæximo scrivan. Dòppo ste poule, o l’à piggiou congê da-o paise co-a mascima affeçion e se ne semmo anæti da quelli pòsto; ma primma de partî gh’é stæto domandou da-o pareco e da-i conseggê se a bolla a vaiva anche pe-e creatue ancon into scöso da moæ. Lê o l’à respòsto de no, segondo quella ch’a l’ea a seu conoscensa da dottriña, ma che à tutti i conti aivan da domandâlo à di dottoî ciù ançien che lê, ben che quella a l’ea a seu convinçion in sciâ matëia. Coscì emmo lasciou o paise, tanto che tutti ean belli contenti pe quell’affare coscì pin d’avvantaggio.
Diva o patron a-o fonçionäio da giustiçia e a-o scrivan: «Cöse ve pâ de sti mexi tangai che, solo co-o ciammâse “crestien de rassa pua” e sensa fâ de euvie de caitæ pensan de poeise sarvâ l’anima sensa tiâ feua unna palanca? E ben, mi ve zuo in sciâ vitta do dottô Pascasio Gómez che, graçie à quante gh’emmo sciugou, se porrià portâ in libertæ ciù de dexe prexonê».
Coscì semmo anæti inte un paise da l’atra parte da giurisdiçion de Toledo (verso a Mancia, comme se ghe dixe), dond’emmo incontrou de gente ancon ciù ostinæ into no voei piggiâ e bolle. Ben che tanto o mæ patron comme tutti quelli ch’eimo con lê emmo dæto fondo à tutti i nòstri inzegni, inte doî giorni de festa che semmo arrestæ inte quello pòsto no semmo arriescii à vendine manco unna trenteña. Dæto o seu gran costo e a perdia econòmica che comportavan, o remedio che quello çervello fin do mæ patron o l’à attrovou pe desbarassâse de bolle o l’é stæto questo: un giorno o l’à çelebrou a messa solenne e, finio o sermon e stæto tornou da l’artâ, o l’à piggiou unna croxe erta pöco ciù de un parmo. Sensa fâse vedde, o l’à misso e moen in sce unna braxea ch’a s’attrovava in çimma à l’artâ, ch’aivan portou de mòddo ch’o poesse ascädâse e moen da-o gran freido che fava, e o l’à poxiçionâ derê a-o messâ; dapeu, sensa dî ninte, o l’à misso a croxe in sce quelle mæxime braxe. Terminou a messa e dæto a benixon, dòppo avei inguggeito un panno in gio a-a base da croxe, o l’à piggiâ co-a man drita, mentre inte l’atra o l’astrenzeiva a bolla; dapeu o l’é chinou in sce l’urtimo scæn de l’artâ, o l’à fæto mostra de baxâ quello scimbolo e o l’à indicou a-e gente che vegnissan à adorâla.
Coscì, comme se fa pe commun, s’é avvexinou e autoritæ do muniçipio e i ciù ançien do pòsto, un dòppo l’atro, dæto ch’aivan a prioritæ in sce tutti i atri. O primmo ch’o l’é arrivou, un membro do muniçipio d’etæ avansâ, ben ch’o l’à baxou apeña a croxe, o s’é bruxou e lerfe e o s’é cacciou inderê de bòtto. O mæ patron o gh’à dito: «Sciâ fasse adaxo! O l’é o Segnô ch’o compisce un miacoo!». Coscì l’à fæto atre sette ò eutto persoñe, e à tutte o ghe diva: «Adaxo, scignori! Scià l’ammien o miacoo do nòstro Segnô!».
Tòsto ch’o l’à visto che e lerfe bruxæ ean assæ pe testimoniâ quella gimichia, o no l’a ciù vosciuo anâ avanti co-a prattica. O l’é montou in sciô pê de l’artâ e lì o l’à comensou à dî de cöse mäveggiose: che o Segnô o l’aiva compio quello miacoo pe-a scarsa caitæ de quelle gente, che a croxe a bruxava pe quella mæxima raxon e che a l’aiva da ëse portâ inta cattedrale do vescovato. A carca pe piggiâse a bolla a l’é stæta mai tanta che pe scrive o nomme de persoñe no bastava i doî scriven, i ceghi e i sagresten ch’ean lì. Son seguo che, comm’ò za dito a-a Vòstra Scignoria, saià stæto venduo ciù de træmia bolle.
In sciâ partensa o patron o l’é anæto à piggiâ a santa croxe, comme l’é lògico, co-o dî che l’ea giusto ch’a se fesse crovî d’öo. I membri do commun e i ceghi gh’an pregou incangio ch’o â lascesse lì, in memöia do miacoo ch’o l’ea intravegnuo, ma lê o no voeiva saveine; in sciâ fin, in sce petiçion de tante gente, o ghe l’à lasciâ, e a-o seu pòsto gh’an dæto unna vegia croxe d’argento, che à quante divan a l’avià avuo un peiso de doe ò træ libbre.
Coscì semmo partii, contenti pe-o cangio e do bell’affare; e nisciun o s’é dæto conto de quello ch’ò contou, à l’infeua che mi. Defæti, comme fava pe-o sòlito, ea montou in sce l’artâ pe ammiâ se drento de ampolle gh’ea arrestou quarcösa da mette a-o seguo; lê, comm’o m’à visto, o s’é misso o dio davanti a-a bocca comme segno de dovei stâ sitto. Coscì ò fæto, perché o me convegniva, anche ben che dòppo avei visto quella mouma, scciuppava da-a coæ de contâ a-i quattro venti a veitæ ch’a ghe stava derê; ma o terrô che provava pe quello mæ patron coscì asperto o m’impediva de fâlo. O segretto o no m’é mai sciortio d’in bocca, perché o m’à fæto promette che no l’aviæ contou à nisciun; e coscì ò fæto fin à ancheu.] Ben ch’ea ancon un figgeu, a scituaçion a m’à fæto vegnî da rie e ò dito drento de mi: «Quante ne devan fâ sti imbroggioin a-a gente sencia!».
Pe finî, son arrestou con sto mæ quinto patron pöcassæ quattro meixi, inti quæ ascì ò dovuo pennezzâ [, ben ch’o me dava ben da mangiâ, a-o danno di prævi e di atri ceghi da-i quæ o tegniva e prediche].
Cavo VI
Comme o Lázaro o l’é anæto a-o servixo de un cappellan, e cöse gh’é intravegnuo insemme à lê
Dòppo quell’atro mæ patron son anæto à vive con un artexan ch’o pittuava tambuetti, pe-o quæ maxinava i coî; ma con lê ascì ò dovuo patî mille peñe.
Pe quello tempo m’ea za fæto un bello zoenòtto; e un giorno, dòppo ëse introu inta cattedrale, un cappellan ch’o stava lì o m’à piggiou a-o seu servixo; o m’à dæto un borricco, quattro giare e un foetto, e coscì ò comensou à vende l’ægua in gio pe-a çittæ. O l’é stæto o primmo scæn ch’ò montou verso unna vitta ciù còmmoda, perché lì arriesciva à stâ co-o steumago pin. Tutti i giorni dava a-o mæ patron trenta maravedís de guägno; o resto m’ô tegniva pe mi, insemme à quante arriesciva à arrecampâ a-o sabbo graçie à quello mæximo travaggio.
Quell’attivitæ a m’é anæta coscì ben che son anæto avanti coscì pe quattr’anni. Co-o mettime i dinæ da-a parte, ò ammuggiou tanto da poei vestî in mainea dignitosa con da röba de segonda man; m’ea accattou un vegio giachê de fustagno, unna camixa un pö frusta, ma recammâ e co-e maneghe co-o spacco, un mantello che da neuvo a l’aiva avuo di aggibbi, e unna vegia spâ, uña de primme che l’ea stæto fabricou into paise de Cuéllar.
Da quand’ò posciuo anâ in gio vestio comme un òmmo ch’o se respetta, ò dito a-o patron ch’o se piggesse torna a seu bestia, perché no aiva ciù coæ d’anâ avanti con quello mestê.
Cavo VII
Comme o Lázaro o l’é anæto a-o servixo de un fonçionäio da giustiçia, e cöse gh’é intravegnuo insemme à lê
Avuo posciuo lasciâ quello cappellan, son anæto à travaggiâ comme ascistente pe un fonçionäio da giustiçia; ma son arrestou con lê pe pöco tempo, dæto ch’o me paiva un mestê da-i gren reiseghi. Defæti, unna neutte, de gente che çercavan de scappâ da-a lezze co-o refugiâse inte unna gexa n’an piggiou à baccæ e prionæ, à mi e a-o mæ patron. Lê, ch’o l’à mostrou da rexistensa, o se l’à vista brutta; mi incangio son arriescio à scappâghe d’inte ciöte. Dòppo sto fæto ò lasciou quello travaggio.
Dementre che pensava à comme poeiva attrovâme unna scistemaçion pe vive tranquillo e guägnâme quarcösa pe quande saiæ stæto vegio, o Segnô o l’à vosciuo inluminâme e mostrâme o cammin. Graçie a-i favoî da parte d’amixi e de gente d’erta condiçion, tutte e peñe e e fadighe ch’aiva dovuo patî fin à quello momento en stæte compensæ da-o reçeive quello ch’aiva çercou d’ottegnî: un travaggio pe-o mæximo re, de za che nisciun o peu ascende de condiçion feua che quelli che no n’an.
Con sto mestê son arrivou fin a-a giornâ d’ancheu, e vivo a-o servixo do Segnô e da Vòstra Scignoria. O mæ compito o l’é de presentâ i vin che se vende inte sta çittæ, i ben dæti in cæga e e cöse smarrie, in azzonta à quello d’accompagnâ e gente perseguitæ da-a giustiçia e reçitâ à voxe i delitti ch’an commisso: pe dîla curta e sencia, son banditô.
[Tanto ch’ea occupou inte sto travaggio, un giorno che inte Toledo aivimo da impiccâ un trattamâ ch’o l’aiva in gio a-o còllo unna gròssa còrda de sparto, ò capio o scignificato de quella frase che o mæ primmo patron o l’aiva dito inte Escalona; me son pentio de comme l’ò trattou, dæto tutte e cöse ch’o m’à mostrou; dòppo o Segnô, o l’é lê ch’o m’à donou l’inzegno pe arrivâ a-a mæ condiçion de oua.]
A m’é anæta coscì ben e ò fæto o mæ travaggio con mai tanta façilitæ che squæxi tutto quello ch’o l’à da fâ con sto mestê o me passa da pe-e moen à mi; tanto che, inte tutta a çittæ, un ch’o veu vende do vin ò de atre cöse de quæsesegge qualitæ o conta de no guägnâghe nisciun profitto, se o Lázaro de Tormes o no se ghe piggia breiga.
À quello tempo, visto e mæ capaçitæ e a mæ boña condiçion de vitta, o sciô arçipræve de San Salvador, mæ segnô, servo e amigo da Vòstra Scignoria, ch’o me conosceiva de persoña perché ghe bandiva i vin ch’o vendeiva, o m’à offerto a man de unna seu domestega; e dæto che da unna personalitæ comme quella no poeiva che cavâne do ben e do favô, ò vosciuo açettâ. Coscì ò piggiou quella dònna pe moggê, e fin oua no me son pentio da deçixon: in azzonta a-o fæto d’ëse unna figgia brava e pronta à rendime servixo, ò into mæ segnô, o sciô arçipræve, ògni qualitæ de favô e d’aggiutto. Tutti i anni, inte diverse occaxoin, o dà a-a seu domestega squæxi quattro faneghe de gran, e inte feste da religion, da carne; e d’ògni tanto un pâ di poen de offerte e de vege cäsette ch’o no deuvia ciù. O n’à fæto piggiâ ascì un pixon unna casetta vixin a-a seu; e a-a domenega e inti giorni de festa anavimo à mangiâ squæxi delongo da lê.
Ma e gramme lengue, che no son mai ammancæ e no ammanchian mai, no ne dan de paxe, co-o contâ in gio mi no sò cöse – ansci, pe dî a veitæ cöse contan ô sò ben – in sciô fæto che veddan mæ moggê ch’a va à fâ o letto ò à inandiâ da mangiâ a-o sciô arçipræve. Che o Segnô o î aggiutte ciù ben de comme liatri dixan o veo; [ben che inti urtimi tempi ò avuo quarche sospetto piccinetto, e quarche çeña a m’é arrestâ in sciô steumago pe aveila dovuo aspëtâ fin à tardi, ò ancon dòppo; coscì m’é vegnuo in cheu quello che o mæ primmo patron, l’òrbo, o l’aiva dito inte Escalona quand’o l’aiva abberrou quello còrno. Ma in sciâ fin penso delongo ch’o l’é o diao ch’o me pòrta quelle poule a-a memöia pe mandâme o maiezzo in roviña, e no ghe daggo ciù a mente;] perché, à parte o fæto che lê a no l’é dònna da fâ de burle pæge, o mæ segnô o m’à promisso quarcösa che penso ch’o mantegnià. Defæti un giorno o m’à parlou pe longo tempo davanti à lê, e o m’à dito: «Lázaro de Tormes, e gente che dan a mente a-e gramme lengue no faian guæi cammin inta vitta. T’ô diggo perché no me mäveggiæ se corrisse quarche voxe strania, dæto che teu moggê a l’intra e a sciòrte de spesso da casa mæ. Lê a ô fa pe-o seu e o teu önô: questo t’ô pòsso garantî. Donca no stâ à ammiâ a quello che e gente peuan dî, ma solo à quello che te pertocca; e t’ô diggo pe-o teu ben».
«Mæ segnô», gh’ò replicou, «mi me son propòsto d’avei da fâ solo co-e gente daben. Ma l’é vea che quarchedun di mæ amixi o m’à dito quarcösa in sce l’argomento, e che a-o manco træ vòtte an vosciuo asseguâme che primma de maiâse con mie a l’aiva appartoio træ vòtte. Parlo con reverensa pe-a Vòstra Scignoria, dæto che lê ascì a l’é chì presente».
Coscì mæ moggê a l’à comensou à perdise inte mille zuamenti in sce de lê mæxima, coscì tanti ch’ò pensou che da lì à quarche momento a casa a poesse prefondâ insemme à niatri; dapeu a l’à comensou à cianze e à dî de tutto in sciâ persoña ch’a l’aiva maiâ con mi, de mòddo che me saieiva stæto ciù cao ëse mòrto che avei fæto quello mæ commento a-a seu presensa. Ma, mi da unna parte e o mæ segnô da unn’atra, gh’emmo pregou ch’a smettesse de cianze; gh’ò zuou che mai ciù inta vitta gh’aviæ arregordou quella costion, e che pe mi no gh’ea nisciun problema into fæto ch’a l’intresse e a sciortisse d’inte quella casa, e che a-o conträio o me fava piaxei, giorno ò neutte che fïsan, perché no aiva de dubbi in sciâ seu bontæ. Coscì semmo arrestæ d’accòrdio tutti trei.
Fin a-a giornâ d’ancheu, nisciun o n’à ciù sentio mensunâ sta costion; ansci, quande veddo che quarchedun o veu contâme quarcösa in sce sto fæto, taggio curto e ghe diggo: «Ammiæ, se semmo amixi no stæme à dî quarcösa che me pròvoche do despiaxei, perché no tëgno pe un amigo chi ô fa; mascime se voei mette do mâ tra mi e mæ moggê, che pe mi a l’é a cösa ciù importante do mondo e a-a quæ veuggio ciù ben che à mi mæximo. Graçie à lê o Segnô o m’à fæto a ciù grande de graçie, ben de ciù de quante me meite; e son pronto à zuâ in sciô seu còrpo consagrou che drento de miage de Toledo no gh’é unna dònna boña comme lê. Se quarchedun o me dixe o conträio, son pronto à battimeghe à l’urtimo sangue». À sta mainea no me dixan ninte e vivo co-a paxe in casa.
Questo o l’é intravegnuo o mæximo anno che o nòstro imperatô vittoioso o l’é introu inte sta famosa çittæ de Toledo, o gh’à tegnuo e cortes e l’é stæto organizzou de gren çelebraçioin, comme a Vòstra Scignoria a l’avià sentio. O l’é stæto o tempo donde me son attrovou inta ciù gran prosperitæ e into pin da mæ fortuña. [Tegniò informou a Vòstra Scignoria de quello che m’avià da succede de chì in avanti.]
La vida de Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades
o l’é stæto pubricou anònimo do 1554.
A traduçion a l’é do
Steva Lusito
e l’imagine de covertiña a l’é adattâ da
El Lazarillo de Tormes,
unna pittua do 1887 do
Luis Santamaría y Pizarro.
A verscion originäia de l’euvia
a l’é sciortia in sce Cabirda 5/2020.
Sto volumme o l’é stæto produto pe-o
Conseggio pe-o patrimònio linguistico ligure
da-o
Jean Maillard.
A primma verscion a l’é stæta pubricâ
a-o 1º de novembre do 2025.